Jacek Malczewski i symbolizm w obrazach. Analiza wybranych motywów

Okres Młodej Polski w sztukach plastycznych to przede wszystkim triumf symbolizmu i secesyjnej dekoracyjności nad realizmem. Nie ma wątpliwości, że na czele tych estetycznych przemian stał, obok Stanisława Wyspiańskiego, Jacek Malczewski – główny przedstawiciel malarstwa symbolicznego. Jego dzieła doczekały się licznych interpretacji, a bogactwo obecnych w nich motywów pozwala właściwie na stałe doszukiwanie się w nich nowych narracji. W obrazach Malczewskiego bardzo często pojawiały się alegoryczne postaci kobiece. Dokładniejsze przyjrzenie się trzem z nich wystarczy odbiorcy, by uzmysłowić sobie, jak bardzo rozbudowane było uniwersum symboli w twórczości Malczewskiego.

Jacek Malczewski – największy przedstawiciel symbolizmu w polskim malarstwie

Historia, patriotyzm, martyrologia, literatura, mitologia, eschatologia – w twórczości Jacka Malczewskiego (1854-1929) przeplatało się wiele wątków, a artysta nadawał im formę, która odzwierciedlała jego wizję świata. Świata pełnego alegorii i symboli, które zdawały się sięgać głębiej niż realistyczne przedstawienia, ograniczające swobodę interpretacji. Lepiej oddawały też niespokojne nastroje końca stulecia.

Jacek Malczewski chętnie powtarzał pewne motywy w swoich dziełach, co zachęca do analizowania ich nie wyłącznie autonomicznie, ale jako całe cykle. Wśród tych motywów można wspomnieć choćby o serii obrazów przedstawiających sceny z poematu „Anhelli” Juliusza Słowackiego. Na wielu dziełach pojawia się wizerunek samego Malczewskiego – jako artysty lub przemycony przez nadanie postaciom rysów twarzy malarza.

Obecne są również kobiety, bardzo charakterystyczne dla twórczości tego artysty. Kobiety Malczewskiego są ciężkie i masywne, ale wcale niepozbawione zmysłowości, erotyzmu i witalności. To zazwyczaj nie typowe femme fatale, ale rodzaje ożywionych posągów. Trzy z nich: Polonia, Thanatos i Chimera, powracające wielokrotnie, szczególnie zapadają w pamięci odbiorcy.

Polonia, czyli jaką kobietą jest Ojczyzna?

Motywy patriotyczne i historyczne zajmowały istotne miejsce w twórczości Malczewskiego. Artysta sam był w końcu świadkiem pojawiającej się nadziei na odzyskanie niepodległości, a następnie faktycznego odrodzenia Rzeczpospolitej. Czy może więc dziwić, że bohaterką jego obrazów była, w tym alegorycznym ujęciu, sama protagonistka owych historycznych wydarzeń?

Polonia Malczewskiego ma twarz młodej królowej. Rozpoznajemy ją, niczym w malarstwie starych mistrzów, po atrybutach, które jednak są zmienne. Skronie zdobi raz korona, jak u Jadwigi Andegaweńskiej na obrazach Matejki, innym razem wieniec laurowy czy złota wstęga. Pojawiają się takie elementy jak wojskowy szynel, berło i kajdany.

Metamorfozy Polonii Malczewskiego oddawały dynamikę wydarzeń historycznych. Na obrazie „Hamlet polski” widzimy dwie Polski: jedną zbolałą, zakutą w kajdany, drugą kajdany te zrywającą. Artysta zastanawiał się, jaka będzie Polska i czy on, jako twórca, ma wpływ na jej losy. W 1903 roku „Ojczyzna” (Muzeum Narodowe we Wrocławiu) była jeszcze zmęczoną trudami podróży matką, ale już w okresie I wojny światowej zamienia się w młodą, silną kobietę, o wdzięku driady, wspierającą polskich legionistów.

Gdy odzyskanie niepodległości przez Polskę staje się faktem, na obrazach Malczewskiego Polonia jako przywódczyni świętuje zwycięstwo. Obmywa ręce, rozmasowuje nadgarstki, na których nie ciążą już kajdany, i dumnie prezentuje koronę na głowie.

Thanatos i obsesja śmierci w twórczości Malczewskiego

Wielu badaczy zwraca uwagę na motyw śmierci w dziełach Jacka Malczewskiego, do którego artysta uporczywie sięgał. Od końca XIX wieku praktycznie nie rozstawał się z nim w kolejnych latach twórczości. Wtedy też zmarła matka artysty, co przyjmuje się jako wydarzenie, które zapoczątkowało przedstawianie przez Malczewskiego powracającej postaci Thanatosa.

Thanatos to bóg śmierci, w mitologii greckiej wyobrażany jako mężczyzna. W dziełach Malczewskiego, na skutek połączenia z wizerunkiem kostuchy i Anioła Śmierci, przyjmuje postać kobiecą. Ta, podobnie jak Polonia, choć zawsze rozpoznawalna, przechodzi przemiany. Jej nieodłącznym atrybutem jest kosa, a w wielu przypadkach ma, jak grecki Thanatos, skrzydła.

Śmierć widziana oczami Malczewskiego jest majestatyczna i emanuje spokojem. Na obrazach „Thanatos I” i „Thanatos II”, wyraźnie nawiązującymi do odejścia matki, postać ta przypomina ożywiony kamienny posąg. Zupełnie inaczej prezentuje się na dziele „Thanatos” z Muzeum Narodowego w Warszawie, gdzie odwrócona do widza tyłem ujawnia nagie, zmysłowe ciało.

Z czasem zaczyna też przypominać delikatną dziewczynę, która ze współczuciem i subtelnością zamyka oczy tym, do których przybywa, i towarzyszy artyście na jego autoportretach. Malczewski tym samym zdawał się śmierć oswajać, nadawać jej cechy coraz bardziej ludzkie, a jednocześnie podkreślał zarówno cielesny, jak i duchowy wymiar aktu umierania.

Chimera jako odwieczna towarzyszka twórcy

Mitologia inspirowała Jacka Malczewskiego przy tworzeniu kobiecej postaci z ciężkimi łapami wyposażonymi w pazury, grubym ogonem i skrzydłami. Chimery czy też harpie w wizji artysty są nacechowanymi śmiertelnie niebezpiecznym erotyzmem kusicielkami, podobnie jak inne mitologiczne hybrydy. Z drugiej strony to postaci ambiwalentne (żeby nie powiedzieć chimeryczne), obecne w życiu twórcy i towarzyszące mu w akcie kreacji.

Bijąca od nich seksualna energia, ale i niekiedy radosna witalność zwracają uwagę zarówno na materialny aspekt sztuki, jak i pęd twórczy – jak na obrazie „Chwila tworzenia – Harpia we śnie”. Z kolei na ten niematerialny, ulotny wymiar artystycznej twórczości zwracają uwagę przedstawienia chimery oddanej grze na instrumentach czy zamyślonej i kontemplującej naturę.

Chimera nie zawsze jest jednak bohaterką pozytywną. U boku chłopców i pastuszków wydaje się groźna i fałszywa, mamiąc pięknem i łagodnością, podczas gdy jej spojrzenie mówi zupełnie co innego. Jako niszczycielska i zaborcza siła Chimera ukazana zostaje na obrazie „Artysta i Chimera”, zeszłorocznym aukcyjnym rekordziście. Choć postać ociera łzy, jej masywne łapy miażdżą i ranią klatkę piersiową umierającego twórcy – kapłana, ale i niewolnika Sztuki.

Apolonia Filonik – absolwentka historii sztuki i italianistyki, skutecznie łącząca swoje zainteresowania jako tłumaczka i autorka tekstów o tematyce artystycznej, turystycznej i filologicznej. Ciekawią ją transgraniczne zjawiska w literaturze i sztuce. Jej ulubione miejsce to Teatr Wielki w Warszawie, a w wolnym czasie praktykuje dolce vita i taniec.

*Zdjęcie otwierające: Jacek Malczewski na tle “Błędnego koła”, ok. 1985 r., źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie: https://mnk.pl/zbiory/autoportrety-jacka-malczewskiego

Przeczytaj: Polka na Salonie, czyli Anna Bilińska-Bohdanowiczowa
Przeczytaj: Jan Matejko – co namalował ten sławny artysta?
Przeczytaj: Alina Szapocznikow – zostawić w materii ślad