Array
(
    [0] => https://proanima.pl/wp-content/uploads/2021/07/Jan_Klemens_Branicki_Easy-Resize.com_.jpg
    [1] => 390
    [2] => 480
    [3] => 
)
        

Jeśliby przeprowadzić na ulicach Białegostoku ankietę z pytaniem o najsławniejszych mieszkańców miasta, z pewnością usłyszmy tam imię hetmana Jana Klemensa Branickiego. A z czego słynął? Oczywiście z tego, że mieszkał tu w pałacu, który nie bez powodu nazywany bywa Wersalem Podlaskim (lub Wersalem Północy). Jednak już niewielu wie o jego innych zasługach dla miasta, ale też o jego aktywności w życiu państwowym. Cóż bowiem z jego hetmanatu, gdy Rzeczpospolita wówczas żadnych wielkich bojów nie toczyła, a raczej była areną rozgrywek politycznych obcych mocarstw?

Jan Klemens Branicki
Jan Klemens Branicki, portret autorstwa Augustyna Mirysa

Hetman i polityk – Jan Klemens Branicki

Urodził się w 1689 roku, najprawdopodobniej w Białymstoku lub pobliskim Tykocinie. W rzeczywistości nazywał się Jan Kazimierz, jednak później przybrał jako drugie imię Klemens, z uwagi na zasłużonych przodków noszących to imię. Obierając karierę wojskową młodość spędził we Francji, gdzie służył w tamtejszym wojsku zaznajamiając się z tajnikami sztuki militarnej. Do kraju powrócił w 1709 roku co zbiegło się ze śmiercią jego ojca, a co za tym idzie, objęciu przez niego w posiadanie rodzinnego majątku, który przypadł mu jako jedynemu synowi wojewody podlaskiego, Stefana Mikołaja Branickiego. A majątek ten był imponujący, bo składał się z 12 miast, 257 wsi oraz 17 pałaców. Jednak to ten w Białymstoku miał być tym najważniejszym, który jako siedziba głowy magnackiego rodu miał zostać rozbudowany do okazałej, znanej nam obecnie, formy.

 

W polityce krajowej związał się z partią saską, co zdecydowanie mu się opłaciło, biorąc pod uwagę kolejne funkcje publiczne, jakie zdarzyło mu się piastować, a które zwieńczone zostały ostatecznie mianowaniem Branickiego hetmanem wielkim koronnym. W późniejszym okresie opowiadał się przeciw stronnictwu Czartoryskich. Trudno byłoby jego hetmańskie rządy opisywać w superlatywach. Przede wszystkim, nie zapisał się w pamięci potomnych jako dobry dowódca, co więcej w czasie wojny siedmioletniej (1756-1763) pozostał całkowicie bierny w obliczy naruszania granic przez wojska ościennych mocarstw.

W roku 1764 stanął na czele stronnictwa hetmańskiego, dążącego do zachowania całości modelu ustrojowego Rzeczpospolitej, upatrywał się nawet jako kandydat do polskiego tronu, jednakże wolna elekcja roku 1764 przyniosła rozstrzygnięcie w postaci wyniesienia na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego, brata hetmańskiej małżonki, Izabelli, co dla hetmana Branickiego było dotkliwym ciosem, pozbawiającym go, nomen omen, ukoronowania jego kariery. W czasie konfederacji barskiej (1768-1772) skrycie popierał konfederatów, jednakże nie zdecydował się na otwarte wystąpienie, udzielając jedynie cichego wsparcia. Podobno w czasie bitwy pod Olmontami (wieś leżąca u obecnych granic Białegostoku) nie pojawił się osobiście na polu bitwy, wysyłając jedynie obserwatorów, którzy donosić mu mieli o przebiegu starcia.

Wersal Podlaski

Zdecydowanie bardziej zasłużył się hetman Jan Klemens Branicki na polu pozapolitycznym. Wśród tych dokonań najbardziej rozpoznawalnym jest Pałac Branickich w Białymstoku. Nie jest to jego oryginalne dzieło, gdyż już wcześniej stała tu magnacka siedziba. Prawdopodobnie już w XVI wieku stał tu dwór szlachecki, na miejscu którego stanął potem renesansowo-gotycki zamek zbudowany przez ówczesnego właściciela Białegostoku, Piotra Wiesiołowskiego. Ojciec Jana Klemensa Branickiego przebudował zamek na kształt rezydencji barokowej, zaś sam hetman Branicki swoje prace nad rezydencją rozpoczął w 1728 roku. Do budowli dobudowano skrzydła boczne nadając bryle obecny kształt. Prace trwały przez kilka dekad, w czasie których nie tylko nadano obecną formę samemu pałacowi, ale również zaprojektowano całe otoczenie, łącznie z ogrodami, rzeźbami oraz pawilonami.

Jan Klemens Branicki
Dziedziniec wstępny

Choć wspomniałem już, że hetman Branicki do wybitnych postaci polskiej wojskowości nie należał, to nie można mu odmówić pewnych zasług, wiążących się zresztą z omawianym tu założeniem architektonicznym. Otóż Białystok stał się siedzibą pierwszej w Polsce uczelni wojskowej – powstałej w 1754 roku Wojskowej Szkole Budownictwa i Inżynierii. Potem mieściła się przy pałacu także Szkoła Akuszeryjna, a następnie, już po śmierci hetmana, utworzona przez Komisję Edukacji Narodowej Szkoła Akademicka Zgromadzenia Białostockiego.

Również na polu kultury siedziba Jana Klemensa Branickiego stała się pionierem w skali kraju, ponieważ to właśnie tu powstała „Komedialnia” – pierwszy stały teatr na ziemiach polskich. Budynek nie zachował się do naszych czasów, wiemy jednak, że mieścił się w nim nie tylko teatr, ale również teatralna biblioteka. Białostocki gmach wyprzedzał o 17 lat powstanie Teatru Narodowego w Warszawie.

Jan Klemens Branicki
Szkic parku Branickich autorstwa Pierre’a Ricauda de Tirregaille’a z widokiem na pałac

Białystok – Nowy

Choć gwałtowny rozwój miasta przypada na wiek XIX, to jednak aktualny układ miasta bierze swój początek właśnie w opisywanym okresie. Wynika to z dwóch przyczyn. Pierwszą jest budowa wielu charakterystycznych obiektów miejskich, takich jak ratusz (który nigdy ratuszem nie był), przytułek (obecne Kino „Ton”), cekhauz (obecne archiwum miejskie). Drugą jest tragiczny w skutkach rok 1753, który przyniósł miastu pożar niszczący znaczącą część starej zabudowy.

Katastrofa, która dotknęła Białystok stała się impulsem do przebudowy miasta. Hetman Branicki nie szczędził środków, by gród nad Białą odrodził się piękniejszy niż dotychczas. Udzielał również pożyczek mieszczanom, a czasem wręcz do nich zmuszał, by mogli oni odbudować swój dobytek w pożądanej przez hetmana formie. Relacje gości, również zagranicznych, wskazują, że projekt odbudowy zakończył się sukcesem, a miast odrodziło się jako uporządkowane, z nowoczesną, tynkowaną zabudową.

O ile ciężko o szczególnie pozytywną ocenę politycznej działalności hetmana Branickiego, to już powyższy opis jego działań w Białymstoku pozwala zrozumieć, dlaczego wśród mieszkańców miasta jest on kojarzony wyłącznie pozytywnie. Białystok nie tylko zyskał świetność jako reprezentacyjna siedziba magnacka, ale również znaczącą wykazał się na polu kultury i sztuki, goszcząc wielu znanych artystów XVIII wieku. Wiele w tym zakresie wniosła również małżonka hetmana, Izabella z Poniatowskich Branicka, która okazała się wybitnym mecenasem kultury. Od przeszło dekady w Białymstoku odbywa się również Międzynarodowy Festiwal Sztuk Dawnych, któremu patronuje Izabella Branicka.

Sebastian Bachmura – publicysta, absolwent prawa związany z działalnością sektora pozarządowego. Redaktor naczelny kwartalnika “Myśl Suwerenna“, wśród zainteresowań m.in. nauki polityczne, historyczno-prawne, historia.

Fot. Wikipedia.com

Piotr Czajkowski

🟧 Przeczytaj: Polka na Salonie, czyli Anna Bilińska-Bohdanowiczowa
🟧 Przeczytaj: Historia filmu polskiego – gwiazdy przemawiają po raz pierwszy
🟧 Przeczytaj: Ignacy Jan Paderewski – natchniony artysta, zaangażowany polityk

Udostępnij:


2024 © Fundacja ProAnima. Wszelkie prawa zastrzeżone.

Skip to content