Francisco Goya jako portrecista. W drodze do ludzkiej duszy

Malarstwo Goi stanowi wielką atrakcję muzeów całego świata z madryckim Prado na czele. Pokaźną część zróżnicowanego tematycznie dorobku artysty stanowią portrety, w których Francisco Goya osiągnął mistrzostwo. Bez względu na to, co chciał uwypuklić model, malarz zawsze wydobywał cechy szczególne osobowości i wyglądu, często nie licząc się z pozycją portretowanej osoby i nie kryjąc własnego, niekiedy negatywnego, do niej stosunku.

Autoportret – świadectwo losów malarza

Uważał się za ucznia Velazqueza, Rembrandta i Natury. Z tym pierwszym łączyła go hiszpańska narodowość i tradycja malarska oraz pozycja nadwornego malarza. Z drugim – wrażliwość i wirtuozeria, z jaką pozornie niedbałymi pociągnięciami pędzla budował na płótnie złudzenie rzeczywistości, uwielbienie kontrastu światła i cienia. Z oboma – zamiłowanie do poszukiwania prawdy o człowieku, docieranie do jego duszy i ujawnianie jej w portrecie tak, by dominowała nad pozostałymi elementami wizerunku. Naturę zaś cenił i jej nie poprawiał.

Francisco Goya odniósł wielki zawodowy sukces, ale o jego życiu prywatnym trudno powiedzieć to samo. Małżeństwo było bardziej przejawem zapobiegliwości niż uczucia, kobieta, którą prawdziwie wielbił, wcześnie zmarła, a jego siedmioro dzieci oprócz jednego syna nie dożyło dorosłości. W połowie życia artysta ciężko zachorował i do śmierci pozostał głuchy, często doświadczając psychicznych kryzysów. Zmarł na obczyźnie, we Francji. Autoportretów, dokumentujących kondycję artysty na kolejnych etapach życia, powstało w różnych technikach ponad trzydzieści. Pierwszy przedstawia młodzieńca gotowego do podjęcia artystycznych i życiowych wyzwań, ostatni – schorowanego, cierpiącego, złamanego chorobą starca, zmuszonego szukać pomocy u innych. Jak klamra obejmują życie Goi, będąc metaforą początku i końca ludzkiego losu.

Maja bezimienna i hiszpańska inkwizycja

Para obrazów przedstawiających tę samą kobietę w wariancie roznegliżowanym i ubranym, w identycznej niemal pozie i miejscu, powstała prawdopodobnie na zamówienie wpływowego polityka Manuela Godoya. Przez kilka lat „Maja naga” (ok. 1800) i „Maja ubrana” (1803) skrywane były w jego tajnym gabinecie wraz z innymi ,,nieprzyzwoitymi” obrazami przed czujną i surową inkwizycją. Po wykryciu zostały skonfiskowane. Pokazano je publiczności w Muzeum Prado prawie po stu latach, dopiero w 1901 roku.

U Godoya oba płótna zawieszono razem tak, by początkowo widoczna była tylko kobieta ubrana. Wystarczyło jednak pociągnąć za sznur… i nagle ukazywała się naga piękność, a gości polityka przenikał dreszcz podniecenia. Pikanterii tej scenie dodawał fakt, że po raz pierwszy na obrazie przedstawiono kobiece łono bardzo realnie.

Oba wizerunki, odkrywają tajemnice męskiej duszy pełnej zmysłowego pożądania, ale też odważnie i wprost manifestują kobiecą seksualność. Maja zerka z obrazu zachęcająco, a jej szeroko rozłożone ramiona i uwydatnione piersi podkreślają erotyczne napięcie. To już nie nagość mitycznej Wenus, ale namiętnej kobiety z krwi i kości. Ba! Może nawet kobiety z ludu, co sugeruje, typowa dla tradycyjnego stroju tamtych lat, szarfa. Dlatego właśnie w tytule pojawia się słowo maja. Nie jest to bowiem imię, jak wielu uważa, lecz określenie na kobietę z niższych sfer. Z drugiej jednak strony przedstawione postaci wykazują podobieństwo do dwóch arystokratek. Dopatrywano się rysów księżnej Alby, a także Pepity Tudó – najpierw kochanki, a później żony Godoya. Równie prawdopodobne jednak wydaje się, że portrety noszą cechy wyglądu, dobrze malarzowi znanych, obu pań, by wyrazić po prostu kwintesencję kobiecości.

Francisco Goya kocha, lubi, szanuje…

W 1784 roku artysta namalował portret rodziny młodszego brata króla Karola III, z która utrzymywał serdeczne stosunki. To piękny, pełen ciepła portret zbiorowy, na którym wyczuwa się serdeczną więź łączącą zgromadzonych z don Luisem i jego żoną. Ciekawe, żywe spojrzenia, naturalne pozy i zachowania, radosna atmosfera to wszystko jednoznacznie komunikuje odbiorcy sympatię Goi do infanta. Podobnie ciepło, choć z nieco powściągniętą ekspresją, przedstawił księcia i księżną Osuny z ich dziećmi. Z obrazu emanuje dyskretny urok zacnej rodziny, dostojeństwo zmiękczone rodzinną relacją.

Nietuzinkową osobowość księżnej Alby, niekwestionowanej muzy artysty, udało się uchwycić Goi na dwóch jej portretach. Czy ich związek był romansem dusz czy również ciał – nie wiadomo. Na jednym z obrazów przywoływanych wyjątkowo często w kontekście twórczości malarza, widnieje u stóp postaci napis tłumaczony jako „Tylko Goya”. Czy jest to wyrażone życzenie artysty, czy może deklaracja uczuć księżnej? A może podziw dla talentu malarza? Interpretacja pozostaje otwarta.

„Świat jest maskaradą; twarz, strój, głos – wszystko jest kłamstwem”

Wśród portretowanych osób znalazły się i takie do których Francisco Goya żywił nie tyle obojętność, co wręcz niechęć. Nie próbował jej ukryć, mimo że dotyczyła monarchów, wobec których pełnił przecież funkcję nadwornego malarza. Jego długoletnia obecność na dworze, podczas gdy władcy wielokrotnie się zmieniali, rzuca na niego cień konformizmu. Jednak cóż znaczy tron hiszpański wobec majestatu Sztuki? Tej Pani Goya czuł się zawsze poddanym i był jej wierny do końca.

Antypatię do królewskiej rodziny Karola IV widać wyraźnie na reprezentacyjnym portrecie z 1800 roku. Wysoka pozycja nie uchroniła ich przed krytycznym okiem malarza. Od centralnie usytuowanej pary królewskiej bije pycha, pretensjonalność, wewnętrzna pustka. Na próżno doszukiwać się w ich wizerunku autentycznej szlachetności i dostojeństwa. Pozostali członkowie rodziny wymownie robią wrażenie nieobecnych. W głębi, w cieniu i w psychologicznym kontraście do pozostałych widnieje postać Goi.

Mistrz pozostawił po sobie setki portretów. Oprócz monarchów i arystokracji uwiecznił znane postaci ówczesnego świata, nie tylko szlachetnie urodzone, przyjaciół, bliskich i siebie. Oczami niczym hiszpańskie oliwki patrzą na nas dumnie, w zamyśleniu, przenikliwie, prowokująco, łagodnie… Przez nie artysta docierał do ludzkiej duszy w poszukiwaniu prawdy.

Apolonia Filonik – absolwentka historii sztuki i italianistyki, skutecznie łącząca swoje zainteresowania jako tłumaczka i autorka tekstów o tematyce artystycznej, turystycznej i filologicznej. Ciekawią ją transgraniczne zjawiska w literaturze i sztuce. Jej ulubione miejsce to Teatr Wielki w Warszawie, a w wolnym czasie praktykuje dolce vita i taniec.