Jacek Malczewski – tropy interpretacyjne

Twórczość Jacka Malczewskiego nie jest twórczością prostą w odbiorze. Chociaż jego malarstwo doskonale zapada w pamięć na tyle, że nawet niewprawne oko, po krótkim zbliżeniu z dorobkiem artysty, jest w stanie rozpoznać jego twórczość, to sam proces interpretacyjny staje się drogą długą i wielowątkową, co zrozumiałe – mowa w końcu o mistrzu polskiego symbolizmu, a wręcz o jego prekursorze. Ostatnimi czasy malarstwo Malczewskiego powraca do zbiorowej świadomości, dobrze jest więc poznać kilka uniwersalnych tropów, którymi warto podążyć w rozmowie o Malczewskim.

Rosnąca popularność mistrza Symbolizmu nastąpiła za sprawą głośnej licytacji Domu Aukcyjnego Agra Art., w którym niepublikowany do tej pory obraz Przędzarka, pobił rekord cenowy twórczości Malczewskiego, osiągając cenę 5,7 miliona złotych. Równie głośna stała się wystawa przeglądowa malarstwa polskiego z przełomu XIX i XX wieku – Polska Siła Obrazu, w której poświęcono sporo przestrzeni Malczewskiemu, a jego Melancholia oraz Natchnienie Malarza współotwierają wystawę wraz z monumentalnym płótnem Jana Matejki – Upadek Polski (Reytan). Jest to otwarcie o tyle symboliczne, że zestawia ze sobą ucznia oraz mistrza – i tu właśnie znajdziemy pierwszy trop.

Trop pierwszy. Motywy polskie

Julian Malczewski – ojciec Jacka – wychował syna w duchu patriotyzmu i polskiego mesjanizmu. Na utrwalenie tego światopoglądu miało również wpływ dalsze wychowanie w posiadłościach wuja Feliksa Karczewskiego. To w tym okresie przyszły mistrz symbolizmu zafascynował się twórczością Juliusza Słowackiego, który odciśnie niebagatelny wpływ na późniejszej twórczości Jacka. Inspiracje romantyczną twórczością Słowackiego szczególnie mocno unaoczniają się w obrazach anhelicznych, w których punkt wyjścia stanowi poemat Anhelli, będący mistyczną opowieścią o duchowym upadku syberyjskich zesłańców.

Szczególnie istotna, w kontekście twórczości Malczewskiego, jest tu Ellenai, która – chociaż w warstwie fabularnej poematu Słowackiego nie odgrywa szerszej roli – dla mistrza symbolizmu staje się główną bohaterką znacznej ilości prac i powracającą przez cały okres twórczości, przede wszystkim w formie motywu jej śmierci. Malczewski zaczyna od naturalistycznego, niemalże matejkowskiego, ukazania martwej kobiety w tradycyjnym układzie kompozycyjnym, w którym martwe ciało kobiety znajduje się w pozycji horyzontalnej (Śmierć Ellenai, 1883). W późniejszym okresie twórczości (1906-1909) malarz replikuje jeszcze kilkukrotnie ten motyw. Tym razem jednak zmienia całkowicie formę, modelując Ellenai en face. Widać tutaj udane eksperymenty ze skrótami perspektywicznymi, które wychodzą na pierwszy plan (Śmierć Ellenai, 1897). Również odbiór samej postaci staje się diametralnie inny, bowiem zyskuje ona na zmysłowości. Ewolucję przeszła także postać Anhelliego, który od postaci statycznej w płótnie Śmierć Ellenai z 1907 r., nabiera na ekspresji tym samym dynamizując kompozycję w następnym chronologicznie obrazie o tym samym tytule.

Na pojawiające się w twórczości Malczewskiego motywy martyrologiczne istotny miał również wpływ największy z nauczycieli – Jan Matejko – twórca polskiego malarstwa historycznego, w którego ramy stara się wbić również swojego ucznia. Ten jednak buntując się, obiera swoją własną drogę – symbolizm.

Trop drugi. Motywy mitologiczne

Historia sztuki przez stulecia swego rozwoju wykształciła specyficzny kod kulturowy, którego podstaw należy doszukiwać się w mitologii starożytnych Greków. Nic więc dziwnego, że również Malczewski wielokrotnie budował warstwę znaczeniową swoich obrazów poprzez odniesienia mitologiczne. Wdzięcznym przykładem jest cykl twórczości poświęcony posłańcowi  śmierci – Tanatosowi, który to „[…] niby kapłan umarłych, poświęca człowieka na ofiarę bóstwom podziemnym i na zawsze odrywa od ziemi.”[1].

Chociaż według Heydla, impulsem do powstania pierwszej pracy z całego cyklu jest śmierć matki[2], to na próżno tu szukać tradycyjnego, dramatycznego, przerażającego wręcz przedstawienia, które szczególnie ukochały sobie minione epoki. Przeciwnie, przedstawienie figuralne kapłana umarłych znacząco różni się od przyjętego kanonu. W obrazie Thanatos I, 1898 mamy do czynienia ze statycznym, wręcz posągowym modelunkiem postaci kobiecej, którą osadzają w kontekście dopiero jej atrybuty w postaci charakterystycznych dla Tanatosa skrzydeł, a także kosy, która jako jedyna koresponduje z tradycyjnymi przedstawieniami śmierci. Statyczności i powagi nadają przedstawieniu również stonowane, utrzymane w ciemnych tonacjach barwy. Zabiegi te zostały powtórzone już rok później w obrazie Thanatos II, 1899. Dekadę później, Malczewski powracając do mitologicznego motywu posłańca śmierci w Thanatosie  z przełomu 1898 i 1899 roku, odchodzi znacznie dalej od utartych schematów przedstawieniowych.

Ponownie w rolę śmierci wciela się postać kobieca, zwrócona do widza plecami w pozie na wpół uwodzicielskiej – właściwie naga, ledwo okryta intensywnie czerwoną tkaniną, a więc w kolorze namiętności i wyzwania. Idealnie koresponduje ze scenerią kwitnącego wiosennego ogrodu, gdzieś jakby odejmując z dramaturgii rozgrywającego się w tle aktu śmierci.

Podążając tropem tworzenia intymnej relacji ze śmiercią (który odczytać przecież można także w późniejszych pracach z cyklu Śmierci Ellenai) Malczewski posunie się do zobrazowania własnej śmierci w obrazie Thanatos, z 1911 roku. Chociaż mistrz symbolizmu stosował autoportret wręcz nagminnie, umiejscawiając siebie w różnych kontekstach i różnych rolach, jest to bodaj jedno z najintymniejszych przedstawień, zwłaszcza jeżeli rozpozna się w nim twarz śmierci.

Trop trzeci. Kobieta

Thanatosowi z przełomu 1898/99 Jacek Malczewski nadał twarz swojej wielkiej miłości, a zarazem kochanki – Marii Kingi z Burnickich Balowej, urodzonej w 1879 roku w majętnej rodzinie szlacheckiej jako Jadwiga Maria Burnicka zwana po prostu Kinią Bal, która poślubiła starszego o dziewięć lat, równie majętnego Stanisława Jakuba z Hoczwi Bala, herbu Gozdawa [3]. Chociaż jej życiorys jest szerzej nieznany i wciąż odkrywany, gdyż nieznane są nawet okoliczności poznania Kini Bal z Jackiem Malczewskim, to rola jaką odegrała w życiu malarza jest niepodważalna.

Związki malarza z kobietami prawie zawsze były trudne i do takich też należało jego małżeństwo z Marią Gralewską – chociaż zawarte z miłości, szybko okazało się rozczarowujące dla obojga małżonków. Dla Marii najważniejsza była stabilizacja finansowa na odpowiednio wysokim poziomie, której nawet tak zdolny artysta, nie był w stanie zapewnić. Natomiast Malczewski nie mógł odnaleźć w partnerce uznania dla działalności artystycznej, ale także duchowego wsparcia, którego tak potrzebował. Wszystko odmieniła Kinia Bal, w której Malczewski – z wzajemnością – ogromnie się zadurzył.

Dowody jego uczucia można odnaleźć na niezliczonych obraz jego autorstwa, kochanka stała się bowiem jego ulubioną modelką, stając się raz mitologiczną chimerą (Zatruta studnia z Chimerą, 1905), raz powabną muzą pojącą satyra (U źródeł prawdy, 1909), czy wreszcie przyjmując twarz Ellenai (Ellenai, 1910).

Podsumowanie

Chociaż tropów tych odnaleźć można znacznie więcej w twórczości Jacka Malczewskiego, to niniejszy artykuł nie ma aspiracji do stworzenia przewodnika interpretacyjnego poprzez malarstwo Mistrza Symbolizmu, a stanowić ma jedynie drobną zachętę dla czytelnika do poznawania tego jakże fascynującego, niejednoznacznego świata. Co więcej, zdjęcie tej pierwszej warstwy tajemnicy z obrazów, poprzez podążenie za przedstawionymi tropami, nadaje im kontekst, ożywia anonimowe przedstawienia figuralne, odkrywa znaczenie symboliki i rozpoczyna prawdziwą rozmowę z mistrzem Symbolizmu.

Tekst: Antoni Dziecinniak

Przeczytaj: Jacek Malczewski i symbolizm w obrazach. Analiza wybranych motywów
Przeczytaj: Jan Matejko – co namalował ten sławny artysta?
Przeczytaj: Hokusai – japoński poszukiwacz ulotnych chwil
Znajdź ciekawe wydarzenia kulturalne w naszej >>> wyszukiwarce imprez <<<

Przypisy:
[1] Parandowski, Mitologia, s.136
[2] A. Heydel, Jacek Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków 1933, s. 146
[3] Kudelska D., Miłość w Tuligłowach [w:] Malczewski, s.139-140

Bibliografia:
☑️ Parandowski J., Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Wydawnictwo Puls, Londyn, 1992
☑️ Heydel A., Jacek Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków, 1933
☑️ Kudelska D., Miłość w Tuligłowach [w:] Malczewski. Obrazy i słowa, Wydawnictwo W.A.B, Warszawa, 2012
☑️ Markowski D., Zagadnienia technologii i technik malarstwa Jacka Malczewskiego, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń, 2002

Lista przytoczonych obrazów:
🔸Jacek Malczewski, Melancholia, 1890-1894, olej na płótnie, Fundacja im. Raczyńskich
🔸Jacek Malczewski, Natchnienie Malarza, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Krakowie
🔸Jan Matejko, Upadek Polski (Reytan), olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie
🔸Jacek Malczewski, Śmierć Ellenai, 1883, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Krakowie
🔸Jacek Malczewski, Śmierć Ellenai, 1897, olej na płótnie, Fundacja im. Raczyńskich
🔸Jacek Malczewski, Śmierć Ellenai , Muzeum Narodowe w Warszawie
🔸Jacek Malczewski, Thanatos I, 1898, Muzeum Narodowe w Poznaniu
🔸Jacek Malczewski, Thanatos II, 1899, Muzeum Pałac Herbsta – Oddział Muzeum Sztuki w Łodzi
🔸Jacek Malczewski, Thanatos, 1898-1899, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie
🔸Jacek Malczewski, Thanatos, 1911, Muzeum Narodowe w Poznaniu, wł. Fundacja im. Raczyńskich
🔸Jacek Malczewski, Zatruta studnia z Chimerą, 1905, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu
🔸Jacek Malczewski, U źródeł prawdy, 1909, olej na płótnie, własność prywatna
🔸Jacek Malczewski, Ellenai, 1910, olej na płótnie ,Muzeum Narodowe w Krakowie