Wczesny romantyzm kultury muzycznej na ziemiach polskich

Okres wczesnego romantyzmu w muzyce polskiej umownie datuje się na dwie pierwsze dekady XIX wieku. Wraz z utratą niepodległości, na terenie kraju następują radykalne zmiany dotyczące życia kulturalnego. Powoli zanika działalność, popularnych jeszcze w okresie Oświecenia, kapel dworskich oraz kościelnych. Prawdziwy rozkwit przeżywają publiczne instytucje życia muzycznego, do których należy Teatr Narodowy w Warszawie. Już pod koniec XVIII wieku, głównym odbiorcą muzyki staje się mieszczaństwo, ono też zaczyna decydować o jej charakterze i dalszym rozwoju.

Z tego względu bardzo popularnym zjawiskiem staje się muzykowanie domowe, gromadzące dużą ilość pasjonatów – komponujących i muzykujących amatorów z warstw mieszczańskich oraz arystokracji. Następuje rozwój drukarstwa muzycznego, dzięki czemu coraz więcej dzieł dociera do szerszego grona odbiorców. Powstaje szereg placówek edukacyjnych, takich jak szkoła dramatyczna, czy Instytut Muzyki i Deklamacji, które kształcą przyszłych wykonawców i kompozytorów. Wszystkie te czynniki mają wpływ na stopniową popularyzację kultury muzycznej, która staje się coraz bardziej dostępna dla szerokiego grona odbiorców.

Dynamika zmian

Początek XIX wieku, pomimo ciągłej popularności stylu klasycznego, przyniósł wiele zmian w twórczości rodzimych kompozytorów. Wraz z rozwojem myśli romantycznej, na gruncie muzyki polskiej pojawia się coraz więcej nawiązań do kwestii narodowych, poprzez historyczną tematykę dzieł oraz włączanie motywów pochodzących z tradycji ludowej – między innymi rytmów z tradycyjnych, polskich tańców takich jak mazur, polonez, czy krakowiak. Kompozytorzy dążyli do krystalizacji stylu narodowego. Do czołowych przedstawicieli tego okresu należą Józef Elsner, Karol Kurpiński, Franciszek Lessel oraz Maria Szymanowska. Ich twórczość oraz wszechstronna działalność niewątpliwie przyczyniła się do popularyzacji muzyki polskiej.

Spór o dominację

wczesny romantyzm — Józef Elsner – grafika Maksymiliana Fajansa z 1853

Józef Elsner tworzył zarówno muzykę religijną, jak i świecką, wśród której można wyróżnić balety, opery, koncerty, symfonie oraz utwory kameralne. Jako jeden z pierwszych kompozytorów, dążył do wypracowania „stylu narodowego” w swojej twórczości, w którym widoczne miały być silne nawiązania do polskiego folkloru. Najczęściej motywy ludowe zestawiał z historyczną tematyką dzieł, co można dostrzec na przykładzie jego oper Król Łokietek, czy Leszek Biały. Poza działalnością kompozytorską, aktywnie działał również w innych obszarach życia kulturalnego – był wieloletnim dyrygentem Teatru Narodowego, założył jedną z pierwszych drukarni muzycznych w Warszawie, zajmował się publicystyką, a także dydaktyką. Nauczał, między innymi, w Instytucie Muzyki i Deklamacji oraz Szkole Głównej Muzyki, do której na początku lat 20. uczęszczał Fryderyk Chopin.

Karol Kurpiński to kolejny kompozytor, równie silnie zaangażowany w działalność artystyczną, jak i społeczną. Podobnie jak Elsner, dążył do połączenia elementów rodzimego folkloru z muzyką klasyczną. Na całokształt jego twórczości składają się dzieła orkiestrowe, utwory kameralne, literatura fortepianowa, pieśni, utwory religijne, a także opery i balety. Jest uważany za jednego z twórców polskiego baletu narodowego – Wesela krakowskiego w Ojcowie. Zajmował się publicystyką muzyczną, był redaktorem pierwszego, polskiego czasopisma muzycznego Tygodnika Muzycznego, oraz pracą dydaktyczną – uczył między innymi w Szkole Śpiewu przy Teatrze Narodowym.

Kurpiński rzez wiele lat obejmował posadę drugiego dyrygenta Teatru Narodowego, obok Józefa Elsnera. W 1824 roku został dyrektorem, tym samym strącając ze stanowiska starszego stażem kompozytora, z którym podzieliły go liczne konflikty. Mimo wspólnego celu, jakim było wprowadzenie Teatru Narodowego na światowej sławy poziom, nadmierne ambicje podzieliły tych dwóch artystów, uniemożliwiając dalszą współpracę. Od tej pory Kurpiński stał się głównym kierownikiem warszawskiej sceny muzycznej, potocznie określanym jako „dyktator życia muzycznego”.

Na ziemiach polskich i za granicą

Franciszek Lessel był uczniem czołowego przedstawiciela klasycyzmu w muzyce Europejskiej – Józefa Haydna. Aż dziesięć lat spędził w Wiedniu kształcąc się pod okiem tego doświadczonego kompozytora. Lessel tworzył symfonie, utwory orkiestrowe, kameralne, pieśni, a także dzieła religijne. W swoich kompozycjach umiejętnie łączył pozostałości klasycznego stylu z nowymi prądami muzycznymi, nawiązując do tradycji polskich. Po powrocie do kraju porzucił jednak karierę artystyczną. Działalność twórcza była dla niego jedynie okazjonalną rozrywką, oderwaniem od stałej pracy zawodowej.

Maria Szymanowska jest jedyną kobietą w tym zestawieniu kompozytorów. Była wybitną pianistką, tworząca głównie miniatury fortepianowe, w których często nawiązywała do muzyki ludowej. Wiele koncertowała, podróżując po całej Europie. Ogromnym talentem przysporzyła sobie grono wielbicieli, do których należeli między innymi Goethe, czy car Aleksander I. Zmarła przedwcześnie w wieku zaledwie 42 lat, pozostawiając po sobie niemały dorobek kompozytorski, liczący około stu utworów.

Romantyczne dążenia

Różnorodność przemian w zakresie zarówno stylistyki, jak i organizacji kultury muzycznej na początku XIX wieku, była zapowiedzią późniejszych etapów jej rozwoju. Dzięki temu wytworzył się podatny grunt, na którym mogła wykształcić się polska szkoła narodowa, reprezentowana między innymi przez Fryderyka Chopina, czy Stanisława Moniuszkę. Wczesnoromantyczna tradycja oddzieliła okres klasycyzmu od w pełni dojrzałego romantyzmu, wyznaczając okres przejściowy między tymi dwoma nurtami.

Dominika Winnicka