Nim nastał dźwięk. Krótka historia kina niemego w Polsce

O narodzinach polskiej kinematografii na ogół wiemy niewiele. Kiedy mówimy o dawnych przebojach filmowych, mamy raczej na myśli komedie z szarych czasów socrealizmu, które ukazywały ówczesne absurdy w krzywym zwierciadle, czy też ponadczasowe seriale, takie jak „Czterej pancerni i pies”, „Stawka większa niż życie”, czy „Kariera Nikodema Dyzmy”. Ten ostatni tytuł naprowadza nas nieco na to, co było wcześniej, gdyż twórczość Tadeusza Dołęgi-Mostowicza była ekranizowana również przed wojną.

Jednak co było wcześniej? Ci, którzy nieco bardziej kochają „filmowe starocie” zapewne przypomną sobie kilka nazwisk – Dymsza, Bodo, czy Smosarska, a także przytoczą kilka bardziej znanych przebojów kinowych lat 30., a więc pochodzących z czasów, gdy kino dźwiękowe stało się rzeczywistością. Jednak były to czasy, gdy film był dostępny już od dziesięcioleci, zdążyły narodzić się (i upaść) pierwsze gwiazdy. Jak więc wyglądała historia kina niemego w Polsce? O tym postaram się tu napisać.

Nie tylko bracia Lumiére

Początki kinematografii, jeszcze z czasów szkolnych lekcji historii, kojarzą nam się najczęściej z wynalazkiem francuskich braci Lumiére. Jednak nie tylko oni mieli tu swoje zasługi, a mówiąc więcej – nie byli wcale pierwsi. Francuscy wynalazcy skonstruowali swój kinematograf, który był oparty na kinetoskopie Edisona, powstałym w 1891 roku. Ten z kolei miał jednak tę wadę, że jednocześnie za jego pomocą film mogła obejrzeć tylko jedna osoba. Był jednak ktoś, kto Francuzów wyprzedził – Kazimierz Prószyński, polski student politechniki w belgijskim Liège. Skonstruował on pleograf, urządzenie, które pozwalało rejestrować oraz odtwarzać obraz. Wyprzedził tym samym niemal o rok wynalazców znad Sekwany. I to właśnie od tego momentu rozpoczyna się historia kina niemego w Polsce.

historia kina niemego — “Powrót birbanta”, fot. FINA

Oczywiście, w późniejszych latach urządzenie było przez swego konstruktora udoskonalane, jednak już w latach 1894-1896 Prószyński został reżyserem pierwszych w historii polskich filmów („Ślizgawka w Łazienkach”, „Przed pomnikiem Mickiewicza w Warszawie”, „Kurjer Warszawski” itp.). Również jego aparatem nagrano pierwsze polskie filmy fabularne – „Powrót birbanta” (z udziałem aktorów teatralnych, w roli głównej gwiazda kina i teatru Kazimierz Junosza-Stępowski). Tego samego roku powstał drugi z fabularnych filmów w tej samej obsadzie i w reżyserii wynalazcy pleografu – „Powrót dorożkarza”. Fabuła oczywiście nie była zbyt zawiła, gdyż filmy te trwały zaledwie kilka sekund, jednak to wystarczyło, by zapisały się na trwałe w historii. Nie przetrwały jednak próby czasu, dlatego przed kilkoma laty nagrano rekonstrukcję „Powrotu birbanta” wykorzystując do tego pleograf Prószyńskiego. Warto dodać, że ten sam konstruktor był autorem kinofonu, urządzenia, które w dobie dominacji kina niemego pozwalało synchronizować nagrany oddzielnie dźwięk z obrazem, dzięki czemu film mógł zostać wzbogacony o ścieżkę dźwiękową.

Historia opowiadania historii

Pierwszym, znanym nam polskim filmem (co więcej, zachowanym do dziś!), który swoją fabułą opowiada dłuższą historię jest film pt. „Pruska kultura”. Film ten zachował się w wersji francuskiej i ukazuje polskość pod panowaniem niemieckim. Odnosi się do wydarzeń takich jak strajk szkolny we Wrześni, czy historia Michała Drzymały, niewątpliwie mając na celu pobudzenie uczuć patriotycznych wśród ludności polskiej – wszak powstał w 1908 roku, pod zaborami. Film został wykonany przez wytwórnię Mordechaja Towbima, choć bezpośredni twórcy nie są znani. Zrealizowano go w zaborze rosyjskim, jednak również tam cenzura nie pozwoliła na jego rozpowszechnianie, w związku z czym rozpoczęto dystrybucję zagraniczną. Cenzura rosyjska pozwoliła na jego publiczne projekcje dopiero w roku 1914, po wybuchu Wielkiej Wojny, gdy propaganda antyniemiecka stała się motywem pożądanym.

W tym samym roku powstał film „Antoś po raz pierwszy w Warszawie”, w którym na ekranie zadebiutował Antoni Fertner, który z czasem wyrósł na jedną z największych gwiazd przedwojennej komedii. Rok 1908 można w zasadzie datować jako początek „prawdziwego” kina fabularnego w Polsce, a więc takiego, które nie tylko zostało zrealizowane z zaplanowanym wcześniej scenariuszem (wszak poprzednie, kilkusekundowe produkcje również scenariusz posiadały), lecz także opowiadały konkretną, dłuższa historię. W kolejnych latach branża filmowa stopniowo się rozwijała, a rok 1914, który tragicznie zapisał się na kartach europejskiej historii, przyniósł także początek kariery Apolonii Chałupiec, która szerzej została zapamiętana jako Pola Negri.

Okres Wielkiej Wojny to rozwój kina propagandowego, które w Polsce swoje najlepsze lata przeżywało nieco później, gdy odrodzona Rzeczpospolita stanęła w obliczu konfliktów o swoje granice, zwłaszcza w okresie wojny polsko-bolszewickiej. Szybko zrozumiano jak wielką użyteczność posiada film w zakresie pobudzania uczuć patriotycznych, bo już w 1921 roku, a więc w pierwszą rocznicę Cudu nad Wisłą nagrano film wojenny przedstawiający tę batalię.

Ku nowej erze kultury masowej, historia kina niemego w II RP

Lata 20. XX wieku to okres gwałtownego rozwoju kina niemego w odrodzonej Polsce, a także okres powstawania dzieł tak znaczących dla polskiej kultury, jak pierwsza adaptacja naszej narodowej epopei, „Pana Tadeusza”, który w oryginale trwał ponad 3 godziny, zaginął jednak w trakcie drugiej wojny światowej. Do dziś udało się odzyskać fragmenty pozwalające na odtworzenie jedynie nieco ponad dwóch godzin pierwszej w dziejach polskiej superprodukcji.

Początek nowej dekady to moment ogromnej zmiany w polskiej kinematografii. Z Zachodu przybyła do nas nowa technologia, która za oceanem już od kilku lat święciła tryumfy – kino dźwiękowe. Nastanie ery dźwięku w polskim kinie to okres przełomu, w którym wiele aktorskich karier wybiło się na nowo, wśród nich nieśmiertelne gwiazdy, takie jak Eugeniusz Bodo, Adolf Dymsza, Jadwiga Smosarska, czy tez reprezentujący nieco starsze pokolenie Antoni Fertner oraz Mieczysława Ćwiklińska. Inne jednak czekał powolny zmierzch, czego doświadczyła wspomniana już Pola Negri. Aktorka, która po wyjeździe za ocean jeszcze niedawno była gwiazdą amerykańskiego kina popadła w „niełaskę” i to z powodu bardzo prozaicznego. Póki występowała w filmach niemych podziwiano jej urodę, talent i grę aktorską. Gdy jedna do wizji dołączyła również fonia, okazało się, że jej silny akcent i niski głos nie przypadł do gustu widzom. Oczywiście nie zakończyło to jej kariery definitywnie, bowiem grę w filmach Negri kontynuowała przez całe lata 30., występując również w początkach następnej, naznaczonej wojenną zawieruchą, dekady.

Oczywiście jest to jedynie pewien wycinek tej historii, w dodatku niepełny, gdyż ramy objętościowe krótkiego tekstu nie pozwalają na pełne przedstawienie kilkudziesięciu lat historii (od tego przecież są książki!), myślę jednak, że stanowi doskonała zachętę do tego, by samodzielnie zgłębić temat, zwłaszcza „od strony praktycznej”, gdyż wiele z filmowych produkcji polskiego kina niemego, które przetrwały dziejowe zawieruchy, można bez najmniejszych problemów znaleźć w serwisie YouTube, bądź innych stronach internetowych, które te filmy zarchiwizowały. Warto również pamiętać, że pierwsza połowa XX wieku skrywa jeszcze wiele kinematograficznych historii wartych opowiedzenia, zwłaszcza, że nie dotarliśmy jeszcze w tej opowieści do barwnych lat 30., o którym, mam nadzieję, będzie mi jeszcze dane wspomnieć w przyszłości.

Najstarsze polskie filmy, czyli historia kina niemego w skrócie:

„Powrót birbanta”
„Powrót dorożkarza”
„Ślizgawka w Łazienkach”
„Przed pomnikiem Mickiewicza w Warszawie”
„Kurjer Warszawski”
„Pruska kultura”
„Antoś po raz pierwszy w Warszawie”
„Pan Tadeusz”.

Sebastian Bachmura – publicysta, absolwent prawa związany z działalnością sektora pozarządowego. Redaktor naczelny kwartalnika “Myśl Suwerenna“, wśród zainteresowań m.in. nauki polityczne, historyczno-prawne, historia.