Malarstwo polskie na przestrzeni wieków cz. 1

Jeszcze na początku XIX w. pokutowało powszechne przeświadczenie o wrodzonym u Polaków braku zdolności w zakresie sztuk plastycznych. Opinia ta dotyczyła także dziedziny określanej jako malarstwo polskie. Rozkochany w sztuce włoskiej Julian Klaczko w 1857 r. dowodził w swoim artykule p.t. „Sztuka polska”, że „dźwięk i słowo to są jedyne wcielenia dla polskiego i słowiańskiego ducha naturalne, niewymuszone i prawdziwe, jedyne, które lud u nas zrozumieć, a masy uznać i uczcić są w stanie (…) Słowianie jesteśmy i możemy być tylko mistrzami Słowa! Nie pędzlem i dłutem, lecz krzyżem a mieczem zwyciężała Polska od wieków”.

Polska duchowość miała się zatem wyrażać z pomocą sztuki słowa, które to zresztą przekonanie napawało dumą Adama Mickiewicza. Dla niego bardziej namacalne przejawy twórczości człowieka, jak malarstwo, czy rzeźba, stanowiły przecież zaledwie „kopię”, w odróżnieni od wyrażanych słowem „oryginałów” – które bliższe boskiemu zamysłowi – były domeną Słowian.

Zapewne wywołana publikacją wspomnianego artykułu szeroka i żywiołowa polemika, w której spierali się między innymi Józef Ignacy Kraszewski i Cyprian Kamil Norwid, wywarła duży wpływ na chęć poszukiwań i prób wykazania, że sztuka polska ma rację bytu. Poniekąd, przekonanie o „braku powołania” Słowian, a w szczególności Polaków do wyrażania się w sztukach plastycznych nie było wówczas całkiem bezpodstawne. Nasi artyści nie mogli pochwalić się równie spektakularnymi dziełami, co np. włoscy, czy holenderscy. Wypadali blado i prowincjonalnie. To jednak miało się w dosyć krótkim czasie zmienić, a mizerne malarstwo polskie miało poszybować do poziomu reprezentowanego przez poetów i pisarzy.

„Można teraz pojąć, dlaczego Słowianie dotąd nie zajmowali się sztuką plastyczną. Zdaje się, że to nie ich powołanie zajmować się nią kiedykolwiek. Na co im ubijać się o kopie, kiedy mają w całej pełności organ, za pomocą którego mogą widywać oryginały. Te wspomnienia świata niewidzialnego, co inni przez obawę, aby nie zaginęły, wyciosują z kamienia, odlewają z brązu, rozpościerają na płótnie, Słowianie przechowują żywcem. Dla nich nie są to wspomnienia, lecz rzeczy istotne, obecne…”

Adam Mickiewicz, Wykłady o literaturze słowiańskiej, 1844 r.

Za: Maria Poprzęcka, „Arcydzieła malarstwa polskiego”, 2000 r.

Spróbujmy pokrótce prześledzić losy jakie malarstwo polskie przebyło od zarania dziejów do czasów obecnych. Należy zaznaczyć, że daty są tu umowne, przybliżone i mają na celu jedynie orientacyjne umiejscowienie w czasie pewnych przełomowych zjawisk w sztuce.

malarstwo prehistoryczne – przyjmuje się, że w tym okresie człowiek podejmuje pierwsze próby zapisu rzeczywistości w postaci malowideł i rysunków tworzonych za pomocą prostych narzędzi i barwników (węgiel drzewny, glina), na przykład na ścianach jaskiń (te dzieła przetrwały). W Europie najstarsze znalezisko, pochodzące z groty Chauveta we Francji, datowane jest na okres 32-30 tysięcy lat p.n.e. Odkrywane na całym świecie obrazy przedstawiają głównie sylwetki zwierząt i ludzi, sceny z polowań i walk, tańce. Zdarzają się również zagadkowe i trudne do interpretacji rysunki. Na terenie Polski nie posiadamy niestety żadnych takich dzieł, jak malowidła naskalne z Lascaux, czy Altamiry.

Ilustracja: Malowidło z Lascaux http://www.isztuka.edu.pl/i-sztuka/node/183

malarstwo starożytne (Antyk, 400 p.n.e. – 400 n.e.) – w tym czasie obserwujemy udoskonalenie technik malarskich, artyści zaczynają używać pędzla z włosia. Niewiele dzieł z tego okresu dotrwało do dzisiaj. Obrazy mają charakter dekoracyjny, np. na naczyniach, czy ścianach i przedstawiają bóstwa i herosów. Nie zachowały się żadne podobne artefakty z tego okresu na terenie Polski. Można przypuszczać, że jeżeli nawet uprawiano u nas malarstwo w tym czasie, to chrystianizacja i celowe niszczenie pozostałości po pogańskich obrzędach mogły skutecznie je unicestwić.

Ilustracja: Pijany Herakles https://wielkahistoria.pl/najpiekniejsze-rzymskie-freski-z-pompejow/

malarstwo średniowieczne (400 – 1350 r.) – sztuka średniowieczna bardzo wyraźnie odróżnia się od starożytnej. Wraz z upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego aż do epoki renesansu i wielkich odkryć geograficznych, sztuka na piedestale stawia sprawy boskie przed ludzkimi. Wszechobecnymi motywami są śmierć, grzech, piekło i niebo. Następuje znaczący rozwój technik malarskich. Maluje się na dece z wykorzystaniem tempery, a w późniejszym czasie – farb olejnych oraz fresków. Osoby wyższe w hierarchii są ukazywane jako większe. Złocenia i przepych kolorów są stosowane jako odzwierciedlające piękno i chwałę boskiego stworzenia. Malarstwo początkowo jest surowe w wyrazie, idealizowane, zdominowane przez chrześcijańską tematykę sakralną. Można niekiedy odnieść wrażenie, że człowiek „oduczył się” prawidłowego przedstawiania ciała ludzkiego, jest to jednak związane z odejściem od cielesności i koncentracją na aspektach duchowych, próbą odciągnięcia uwagi od świata widzialnego, codzienności i przekierowania jej do sfery sacrum. Bóg i święci stanowią główny punkt odniesienia. Okres średniowiecza obejmuje zarówno sztukę bizantyjską, mozaiki, złocone ikony, imponujące witraże gotyckich katedr, bogato zdobione przez mnichów księgi, jak też malarstwo ścienne. Twórcy pozostają często anonimowi – początkowo są to głównie mnisi. W późniejszych wiekach tworzą tacy mistrzowie, jak: Jan van Eyck, Hans Memling, czy Hieronim Bosch (1450-1516) W Polsce wraz z przyjęciem chrześcijaństwa z Rzymu w 966 r., zaczyna się też historia malarstwa. Zachowało się wiele obrazów malowanych na deskach, bogato złoconych ołtarzy, tryptyków i poliptyków. Z najbardziej znanych artystów należy wymienić Wita Stwosza, który był nie tylko wielkim rzeźbiarzem i twórcą słynnego Ołtarza Mariackiego, ale również malarzem. Zachowały się też freski w kaplicy zamkowej Świętej Trójcy w Lublinie, czy w klasztorze Franciszkanów w Krakowie. Najbardziej znanym przykładem, jakim może pochwalić się malarstwo polskie jest obraz Matki Boskiej Częstochowskiej.

Ilustracja: Czarna Madonna, Matka Boska Częstochowska
Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=12267200

Renesans/Odrodzenie (1350-1510 r.) – ten okres stanowi tematyczny zwrot sztuki w stronę człowieka, świata doczesnego, codzienności. Wielkie odkrycia geograficzne, wielość wynalazków i badania nad anatomią wpływają również na tematykę malarstwa. Głównym mecenasem sztuki pozostaje jeszcze Kościół, jednak artyści coraz częściej spoglądają w stronę dzieł starożytnego Rzymu, które chwaliły doskonałość ciała ludzkiego i stawiały człowieka w centrum swoich zainteresowań. Treści sakralne zostają wzbogacone, a z czasem wyparte przez sceny z życia codziennego, albo nawiązujące do starożytnych mitów. Rozwijają się techniki malarskie. Artyści używają płótna i farb olejnych. Wprowadzona zostaje perspektywa, rozkwita sztuka portretowa, pejzażu, martwych natur. Niektórzy twierdzą, że jest to epoka, w której powstało i rozwinęło się malarstwo w pełnym tego słowa znaczeniu. Tworzą tacy artyści, jak Michał Anioł Buonarroti, Leonardo da Vinci, czy Jan Van Eyck. Malarstwo polskie, to malarstwo portretowe, które nie jest już piętnowane, jako przejaw pychy. Królowie, magnaci, ale też mieszczanie zamawiają swoje wizerunki. W Polsce wśród artystów zasłynęli m.in. Marcin Kober i Stanisław Samostrzelnik.

Ilustracja: Marcin Kober Anna Jagiellonka, olej na płótnie 1595 https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:Kober_Anna_Jagiellon_as_a_widow.png

Magdalena Pietraszko – z wykształcenia socjolog medycyny, terapeuta, szkoleniowiec i dekorator wnętrz. W pewnym momencie rzuciła wszystko, żeby malować, projektować i rzeźbić. Robi to do dziś i to z dużym powodzeniem. Do tego organizuje i tworzy wystawy tematyczne. Nie potrafi tylko jednego – porządnie się wyspać.

Przeczytaj: Malarstwo polskie na przestrzeni wieków cz. 2
Przeczytaj: Alina Szapocznikow – zostawić w materii ślad
Przeczytaj: Malarstwo wykluczonych

Źródła:
Maria Poprzęcka, „Arcydzieła malarstwa polskiego”, Warszawa 1997, 2000
https://www.historiasztuki.com.pl/strony/001-04-00-SREDNIOWIECZE.html
https://www.pilsudski.org/pl/zbiory-instytutu/galeria/obrazy/169-malarstwo-w-polsce–krotki-zarys-historyczny
https://pl.wikipedia.org/wiki/Sztuka_Polski#Pradzieje
http://www.isztuka.edu.pl/i-sztuka/node/183
https://wielkahistoria.pl/najpiekniejsze-rzymskie-freski-z-pompejow/