Filmy z Chin

Od zrobienia tego zdjęcia minęło 35 lat. Jak filmowcy z Chin, Hong Kongu i Tajwanu pokonują cenzurę.

4 czerwca 2024 roku, minęło 35 lat od tragicznych wydarzeń na placu Tiananmen w Pekinie, kiedy to chińskie wojsko brutalnie stłumiło protesty studentów domagających się demokratyzacji i większych swobód obywatelskich. Anonimowy mężczyzna wszedł na aleję Chang’an w Pekinie i stanął przed kolumną czołgów. Ten akt odwagi, uwieczniony na zdjęciach i nagraniach, stał się symbolem oporu wobec brutalnej władzy.

Rys historyczny

Po starciach między nacjonalistami pod przywództwem Czang Kaj Szka a komunistami Mao Tse Tunga z Komunistycznej Partii Chin doprowadziło do wojny domowej (1946-49). Kino przechodziło wtedy drugi „golden age” jednak niedługo później wszystko zmieniło się o 180 stopni. W 1949 roku ogłoszono Chińską Republikę Ludową, a przeciwnicy Mao Zedonga w strachu uciekli na Tajwan i ogłosili niezależność ze stolicą w Tajpej, tak narodziły się dwa stany Chin i tak pozostaje do dzisiaj. Mao głosił, że „sztuka i literatura muszą być dobrze działającą częścią machiny rewolucyjnej, potężną bronią jednoczącą i kształcącą naród oraz atakującą i niszczącą wroga” (Mao, 1942). Dzieła kultury łącznie z filmami były publicznie palone. Tak spłonęło około 3000 kopii najważniejszych filmów fabularnych i dokumentalnych. Sztuka filmowa w tym okresie praktycznie nie występowała w ogóle, przyjmowała jedynie funkcję propagandową.

Z końcem Rewolucji Kulturalnej w 1976 roku nadeszła powolna liberalizacja. Ludzie spoglądali z wielką nadzieją na zachód. Rynek zaczął się otwierać na zachodnie filmy, a Chińscy twórcy zaczęli poszukiwać własnej, odmiennej drogi. Początkowo próbowali łączyć tradycyjną chińską estetykę z europejskim modernizmem, dążąc do stworzenia nowego języka filmowego.

W 1979 roku studenci chcieli zorganizować wystawę sztuki eksperymentalnej w Pekinie, ale ich wniosek został odrzucony przez rząd. Pomimo trudności, artyści zorganizowali nieoficjalną wystawę prac 23 artystów. Tak powstała grupa „The Stars”. Wkrótce po otwarciu wystawy, władze chińskie, zaniepokojone jej niekonwencjonalnym charakterem i potencjalnym wpływem na opinię publiczną, podjęły decyzję o jej zamknięciu. Organizatorzy, starając się kontynuować prezentację prac, przenieśli ekspozycję w inne miejsce, jednak władze niezwłocznie zareagowały, nakładając na nią permanentny zakaz.

Kilka lat po tej wystawie, w 1987 roku, Pekińska Akademia Sztuk Pięknych oficjalnie zaprezentowała wystawę poświęconą sztuce eksperymentalnej. Wystawa “No U-Turn” stanowiła przełomowy moment w historii chińskiej sztuki współczesnej. Mimo ograniczonego dostępu do technologii wideo, artyści zaczęli eksperymentować z nowymi formami wyrazu, takimi jak performance i instalacje, co zapoczątkowało narodziny sztuki wideo w Chinach. Wystawa powodowała kontrowersje już od samego początku.

Ai Weiwei w ramach tej wystawy przyjmuje dekonstrukcyjne podejście do obiektów – dosłownie rozcina meble z dynastii Ming, aby złożyć je na nowo jako niefunkcjonalne dzieła designu, czy też przemalowuje dekoracje na neolitycznych malowanych urnach, uważanych przez niektórych za źródło chińskiego pisma, nadając tym archeologicznym ikonom nowe, współczesne znaczenia. Artysta nie tylko niszczy starożytny wazon. Rozmontowuje zabytkowe przedmioty na części i składa je na nowo w zupełnie inny sposób.

Dwa lata później dochodzi do protestów na placu Tiennenmen, a cała sztuka niezależna przechodzi do podziemi. Dla mieszkańców Chin kontynentalnych 1989 jest niczym “ukryty” rok. Protesty na placu Tiananmen zostały wymazane ze wszelkich oficjalnych źródeł i przestrzeni publicznej. Wszelkie wzmianki o tym wydarzeniu są cenzurowane, a pamięć o nim jest tłumiona przez władze. W efekcie dla wielu Chińczyków, zwłaszcza młodszych pokoleń, rok 1989 stanowi lukę w narodowej świadomości, a wiedza o wydarzeniach na placu Tiananmen jest fragmentaryczna i często oparta na nieoficjalnych źródłach. Wydarzenia w czerwcu 1989 na Tiananmen Square niestety nie pozostawiły złudzeń odnośnie ustroju politycznego. W jaki sposób chińskie, tajwańskie i hongkońskie kino eksperymentalne przetwarza doświadczenia historyczne, społeczne i polityczne swoich regionów odzwierciedlając ich specyfikę, historię, kulturę i system polityczny?

Cenzura i autocenzura

W Chinach wszelkie treści filmowe, które krytykują rząd i partię komunistyczną, podważają ich autorytet, przedstawiają je w negatywnym świetle lub kwestionują oficjalną narrację historyczną, podlegają surowej cenzurze. Dotyczy to zarówno filmów fabularnych, jak i dokumentalnych. Szczególnie narażone na zakaz lub znaczące zmiany są filmy poruszające tematy politycznie wrażliwe, takie jak protesty społeczne, prawa człowieka, wolność słowa, kwestie dotyczące Tybetu, Tajwanu, Rewolucji Kulturalnej czy masakry na placu Tiananmen. Chińska cenzura jest bardzo konserwatywna w kwestiach moralności i obyczajowości, dlatego sceny zawierające nagość, przemoc lub treści seksualne są często usuwane lub łagodzone, a pokazywanie różnorodnych orientacji seksualnych jest uznawane za nieobyczajne. Filmy przedstawiające religie inne niż oficjalnie uznane w Chinach również napotykają trudności z cenzurą. Elementy promujące wartości zachodnie, takie jak indywidualizm, liberalizm czy konsumpcjonizm, mogą być usuwane, podobnie jak symbole kultury zachodniej, takie jak flaga amerykańska czy logo znanych marek.

Proces cenzury filmowej w Chinach obejmuje zatwierdzenie scenariusza przez komisję przed rozpoczęciem produkcji, monitorowanie postępu prac, aby upewnić się, że film nie narusza zatwierdzonych wytycznych, oraz ocenę filmu przed dystrybucją, podczas której biuro kinematograficzne może uznać film za społecznie szkodliwy i go zablokować. W przypadku naruszenia wytycznych, twórcy filmowi mogą być zmuszeni do wprowadzenia znaczących zmian, usunięcia określonych scen, dodania alternatywnych, a nawet całkowitego zakazu dystrybucji filmu, co może wiązać się z różnego rodzaju represjami wobec twórców. Wśród młodszych pokoleń chińczyków nacjonalizm i zjawisko autocenzury są dość silne co mocno polaryzuje społeczeństwo. Polega ono na podświadomym lub świadomym cenzurowaniu własnej twórczości ze względu na panujące przekonania, które zostały wtłoczone zazwyczaj razem z propagandą partyjną. Są jednak artyści, którzy idą pod prąd jak wspomniany wcześniej Ai Weiwei, który pomógł sfinansować niezależny film Wang Bing’a „West of tracks” opowiadadający o marnych warunkach pracy, i efektach nagłej industrializacji na początku XIX wieku.

W 2017 roku weszło nowe prawo w Chinach, które absolutnie zakazuję tworzenia jakichkolwiek filmów, które nie przechodzą przez wytwórnie (czyli system cenzury) pod groźbą dużej kary finansowej – 500 000¥ juanów (300 000 zł). To spowodowało absolutną blokadę tworzenia niezależnych filmów w Chinach. Czy jest to koniec dziejów kina niezależnego z Chin? Ciężko powiedzieć, patrząc na napięcia pomiędzy trzema regionami autonomicznymi Chin – Chin Kontynentalnych, Tajwanu i Hong Kongu widać światełko nadziei, widać też ogromne ryzyko zaczęcia sporu militarnego i unifikacji tych stanów w jedno państwo.

Chiny Kontynentalne

Hollywood czasami tworzy specjalne wersje filmów dostosowane do chińskiego rynku, w których mogą być dodane sceny lub elementy dostosowane do lokalnych preferencji. Na przykład w filmie „Minionki” (Minions: The Rise of Gru 2022), by film trafił do chińskich kin cenzorzy zmienili zakończenie filmu tak, że główni bohaterowie wyglądali, jak prawi obywatele. W serialu „Przyjaciele” (FRIENDS 1994–2004) wszystkie nawiązania do lesbijskiego związku byłej żony jednego z głównych bohaterów serialu Rossa Gellera, zostały całkowicie usunięte. Film „Piksele” (Pixels 2015) w którym międzygalaktyczni kosmici wysadzają dziurę w jednym z narodowych skarbów Chin – Wielkim Murze twórcy by zadowolić cenzorów całkowicie usunęli tą scene z filmu. Jednym z ważniejszych przykładów jest film „Top Gun” (Top Gun: Maverick 2022) – twórcy byli bliscy usunięcia Tajwańskiej flagi Toma Cruise’a z ramienia, ponieważ był to warunek finansowania filmu, jednak jeden z chińskich sponsorów dyktujących warunki ostatecznie się wycofał, więc flaga powróciła, co nie zmienia faktu, że została usunięta w pierwszym zwiastunie. Ostatecznie film nie trafił na rynek chiński. Chiny nie uznają niepodległości Tajwanu i traktują go jak swoje terytorium. W 2021 roku chińskie władze zakazały transmitowania ceremonii oscarowej na żywo z powodu nominacji filmu dokumentalnego “Do Not Split” o protestach w Hongkongu. Mimo to, że Chloé Zhao, pochodząca z Chin reżyserka filmu “Nomadland”, zdobyła Oscara władze zamiast zaczęły blokować wszystkie newsy w socialmediach. Sukces Zhao wywołał kontrowersje w Chinach, gdzie niektórzy kwestionują jej patriotyzm z powodu dawnych krytycznych wypowiedzi na temat kraju.   To smutne, że twórcy nie mogą być docenieni w swoim własnym kraju, mimo że ich filmy są doceniane na całym świecie, a wręcz dodatkowo są nakładane na nich restrykcje.

Ai Weiwei

Kamery zdają się być wszechobecne w życiu Ai Weiweia. Nieustannie ma z nimi do czynienia podczas wywiadów, broniąc się przed inwigilacją ze strony rządu, w konfrontacji z kamerami policyjnymi czy sięgając po nie, by tworzyć własne filmy. W 2008 roku skrytykował chiński rząd za sposób, w jaki zarządzał kryzysem po trzęsieniu ziemi w Sichuan, szczególnie za złe wykonanie szkół, które zawaliły się podczas trzęsienia ziemi, zabijając tysiące dzieci. Jego działania skupiają się na ustaleniu ilości ofiar i oskarżenie państwowych firm o oszustwa budowlane, między innymi używanie kiepskich materiałów do budowy. W okolicy rozpadły się tylko szkoły inne budynki pozostały nienaruszone. Cały proces tego przedsięwzięcia przedstawia w filmie dokumentalnym „„So Sorry” 《深表遗憾》z 2012. Możemy zaobserwować jak rząd Chin prześladuje go na każdym kroku utrudniając mu życie. W 2011 roku Ai Weiwei został aresztowany przez chińskie władze na lotnisku w Pekinie i przetrzymywany przez 81 dni bez postawienia zarzutów. Po jego uwolnieniu nałożono na niego wysoką grzywnę, a jego studio zostało zburzone bez ostrzeżenia, ponadto Ai Weiwei został pozbawiony paszportu, co uniemożliwiło mu opuszczenie Chin przez kilka lat. Dopiero w 2015 roku odzyskał paszport i mógł wyjechać za granicę, gdzie kontynuował swoją działalność artystyczną i aktywistyczną.

Hong Kong

W wyniku I wojny opiumowej, Wielka Brytania i Chiny podpisały Traktat Nankiński w 1842 roku. Jednym z postanowień tego traktatu było przekazanie Wielkiej Brytanii Hongkongu na okres 99 lat. W ten sposób Hongkong stał się kolonią brytyjską. Umowa o Najmie Nowego Terytorium wygasła w 1997 roku, co oznaczało koniec brytyjskiej kolonii w Hongkongu. Zgodnie z porozumieniem zawartym między Wielką Brytanią a Chinami, Hongkong został przekazany pod chińską suwerenność w ramach zasady “jeden kraj, dwa systemy”. Hongkong zachował szeroką autonomię w sprawach wewnętrznych, w tym własny system prawny, wolność prasy i niezależność sądownictwa, w przeciwieństwie do systemu panującego w reszcie Chin. W ostatnich latach Hongkong stał się areną wzrastającego napięcia między zwolennikami demokratyzacji a władzami chińskimi, co doprowadziło do licznych protestów i zmian w polityce Hongkongu.

Filmy Fruit Chan’a pochodzącego z Tajwanu, takie jak “Made in Hong Kong” (1997) czy “Durian Durian” (2000), które często poruszają trudne tematy społeczne i polityczne często mają problemy z dystrybucją w Chinach kontynentalnych ze względu na ich krytyczny ton. Made in Hong Kong jest chyba najbardziej znanym jego filmem z racji, że jest określany mianem „pierwszego niezależnego filmu”. Jest to nostalgiczna podróż do świata VHS-ów i walkmanów, przedstawiona w tak odświeżającej formie, że aż chce się poczuć klimat transformacji Hongkongu lat 90., wraz z jego papierosowym dymem i szybkimi okularami. To film z klimatem, opowiadający o przemijaniu młodości, pełen humoru i melodramatu choć chwilami chaotyczny i estetycznie osadzony w biednych latach 90.

Protesty w Hong Kongu

W trakcie protestów w Hongkongu w latach 2019-2020 wielu artystów i aktywistów wykorzystywało różne formy sztuki, takie jak malarstwo, muzyka czy instalacje, aby wyrazić swoje poglądy i zwrócić uwagę na wydarzenia rozgrywające się w mieście. Piosenka “Chwała Hongkongowi” stała się ważnym elementem jednoczącym protestujących. Hymn protestu, przez wielu nazywany już nieoficjalnym hymnem Hongkongu, był najczęściej oglądanym lokalnym teledyskiem na YouTube w 2019 roku, w Hong Kongu. Piosenkarka i autorka tekstów Charmaine Fong wydała pod koniec 2019 roku własną kompozycję “Explicit Comment (人話)”. Tekst piosenki wyrażał jej stanowisko wobec protestów antyrządowych w sposób jednoznaczny. Chociaż teledysk wzbudził kontrowersje z powodu obszernego wykorzystania materiału filmowego z protestów, przedstawiającego sceny policyjnej brutalności, był bardzo popularny po premierze, przyciągając ponad 400 000 wyświetleń w drugim dniu od wydania.

Ten Years” z 2015 roku – to dystopijny film antologiczny, który przedstawia wizję Hongkongu w 2025 roku, gdzie wolność i prawa człowieka są systematycznie ograniczane przez chiński rząd, który umacnia swoją władzę. Najlepszym dowodem niezależności jest to, że w 2016 roku film dostał nagrodę w Hong Kongu podczas corocznego Hong Kong Film Award. Od razu na myśl nasuwa mi się również Wong Kar-wai – choć niektóre z jego filmów są pokazywane w Chinach, wiele z nich spotyka się z cenzurą lub ograniczoną dystrybucją, jak “2046” (2004). Tytuł filmu, jest znaczący, ponieważ oznacza koniec 50-letniego okresu po przekazaniu Hongkongu Chinom, podczas którego obiecano zasadę „jeden kraj, dwa systemy”. Eksploracja w filmie takich tematów jak pamięć, strata i tęsknota mogą być interpretowana jako mająca polityczne podteksty związane z tożsamością i przyszłością Hongkongu. Polecam serdecznie sprawdzać nagrodzone przez Hong Kong Film Award (HKFA) filmy by poszerzyć znajomość filmów z tego regionu. Nagrody zajęły między innymi takie filmy które otwarcie zostały zablokowane na terenie Chin kontynentalnych udowadniając swoją niezależność jednak w 2021 roku film “Nie dzielić” (Do Not Split), dokumentujący protesty w Hongkongu, został wycofany z nominacji do nagrody HKFA po tym, jak chińskie media państwowe skrytykowały go za “promowanie niepodległości Hongkongu”. W Hong Kongu od początków kina schronienie przed reżimem komunistycznym mieli filmowcy, którzy nie chcieli tworzyć w oparciu o system cenzury, co sprawiało, że było to idealne miejsce dla kina niezależnego. Wiele osób obawia się, że coraz większa zależność od polityki Chin dąży do unifikacji reżimu.

Tajwan

W 1949 roku, po przejęciu władzy przez komunistów w Chinach kontynentalnych, rząd Republiki Chińskiej (uciekł na Tajwan i ustanowił tam swoją stolicę – Taipei. Na Tajwanie rozwinęła się odrębna tożsamość, łącząca elementy chińskie z wpływami japońskimi i lokalnymi. Dziś 80% Tajwańczyków nie czuje się już Chińczykami. Kino tajwańskie łączy wpływy zachodnie z lokalnym kontekstem, tworząc unikalne hybrydy kulturowe. Charakteryzuje się otwartością na eksperymenty artystyczne, co przekłada się na świeżość i oryginalność filmów, przyciągając uwagę międzynarodowych festiwali i krytyków.

“Vive L’Amour” – reż. Tsai Ming-liang, 1994 to minimalistyczny film, który opowiada historię trzech samotnych osób, które nieświadomie dzielą to samo mieszkanie w tętniącym życiem Tajpej. Zamiast dialogów, film skupia się na dźwiękach miasta i długich, nieprzerwanych ujęciach, które podkreślają wyobcowanie bohaterów. Ich przypadkowe spotkania prowadzą do zaskakujących zwrotów akcji, a kulminacyjny spacer przez park oferuje widzom intensywne, emocjonalne doświadczenie.

“Fish Bowl” (1996) Yang Zhenzhong – Wideo przedstawia proste zestawienie: usta w akwarium. Jednakże, powtarzające się słowa “My nie jesteśmy rybami” wyświetlane na monitorach zanurzonych w wodzie zakłócają prostotę sceny. Oglądanie ust w akwarium nieustannie napełnianym wodą przywodzą na myśl uczucie uwięzienia i braku kontroli nad własnym życiem. Powtarzane słowa “My nie jesteśmy rybami” mogą być buntownikiem przeciwko narzuconej tożsamości lub pragnieniem wyrwania się z konwencji. Poza tym trzy ekrany mogą oznaczać Tajwan, Hong Kong i Chiny kontynentalne.

Aktualna sytuacja polityczna

Twórcy Hong Kongcy i Tajwańscy natomiast chcąc zachować odrębność kulturową od Chin walczą o swoją niezależność między innymi tworząc filmy. Jak wspomina prof. Jacoby w rozmowie dla RMF 80% Tajwańczyków nie czuje się już Chińczykami. To powoduje duże napięcia polityczne jak między innymi sytuacja, gdy Nancy Pelosi – wysoka reprezentantka Stanów Zjednoczonych przyleciała na Tajwan. Chińczycy podkreślili, że jeśli amerykańska grupa lotniskowców wpłynie na wody terytorialne uznawane przez Chiny za swoje, zostanie zniszczona, i może się to odbyć przy użyciu broni atomowej. W Chinach tą wizytę określono już jako „poważne naruszenie suwerenności i integralności terytorialnej”. W połowie września 2020 roku chińska armia przeprowadziła szeroko zakrojone ćwiczenia wojskowe w pobliżu Cieśniny Tajwańskiej, a następnie do Tajwanu dotarła delegacja amerykańska. W styczniu 2021 roku Stany Zjednoczone zdecydowały się na zniesienie wewnętrznych ograniczeń we współpracy z Tajwanem. Chiny zagroziły Tajwanowi wojną, gdyby USA uznały niepodległość wyspy. 23 maja 2022 roku prezydent USA powiedział, że Waszyngton jest gotowy użyć siły militarnej, jeśli Chiny spróbują przejąć Tajwan. W maju 2024 na stronie internetowej Nancy Pelosi pojawiło się oświadczenie dotyczące inauguracji prezydenta-elekta Lai Ching-te z Tajwanu „W miarę jak Pekin kontynuuje kampanię agresji przeciwko Tajwanowi, Kongres Stanów Zjednoczonych pozostaje niezachwiany w swoim dwustronnym i dwuizbowym zaangażowaniu we wspieranie demokracji w Tajwanie.” Twórcy filmowi i artyści muszą poruszać się w tym złożonym środowisku, starając się zachować swoją niezależność twórczą, jednocześnie dostosowując się do realiów politycznych. Następne lata pokażą, dokąd zmierza sytuacja polityczna i jak artyści będą dopasowywali się do ich realiów.

Źródła:

Sian Cain, “Top Gun: Maverick sparks joy in Taiwan after its flag features on Tom Cruise jacket”, Wed 1 Jun 2022, The Guardian – https://www.theguardian.com/film/2022/jun/01/top-gun-maverick-sparks-joy-in-taiwan-after-its-flag-features-on-tom-cruise-jacket (dostęp: 05.06.2024)

Reuters in Shanghai – “Chinese censors alter ending of Minions: The Rise of Gru film”, 22.08.2022, The Guardian, https://theguardian.com/world/2022/aug/22/chinese-censorsalter-ending-of-minions-the-rise-of-gru-film (dostęp: 05.06.2024)

Wu Hung, Between past and future: new photography and video from China, Smart Museum of Art, University of Chicago, 2004

Jiang Jiehong, The revolution continues: new art from China, Saatchi Gallery. / Jonathan Cape, 2008.

https://www.rmf24.pl/tylko-w-rmf24/popoludniowa-rozmowa/news-prof-jacoby-chiny-wcale-nie-chca-silnej-rosji,nId,6625858#crp_state=1 (dostęp: 05.06.2024)

Pelosi Statement on the Inauguration of President-elect Lai Ching-te of Taiwan, 20.05.2024 https://pelosi.house.gov/news/press-releases/pelosi-statement-inauguration-president-elect-lai-ching-te-taiwan (dostęp: 05.06.2024)

Prof. Jacoby: Chiny wcale nie chcą silnej Rosji, Amelia Panuszko, Paweł Balinowski, dla RMF24, 28.02.2023 https://www.rmf24.pl/tylko-w-rmf24/popoludniowa-rozmowa/news-prof-jacoby-chiny-wcale-nie-chca-silnej-rosji,nId,6625858#crp_state=1 Wpływy kultury zachodniej: Silne oddziaływanie kina zachodniego, co przekłada się na różnorodność tematyczną i stylową. (dostęp: 05.06.2024)

Autor anonimowy

                                 Artykuł został napisany w ramach Akademii Dziennikarstwa Obywatelskiego w Kulturze

Spodobał Ci się nasz artykuł?

Przeczytaj również: Rebecca F. Kuang „Yellowface” – recenzja. Trupy rynku wydawniczego
Przeczytaj również: Louis de Funès – o tym, kogo wszyscy znają, choć nigdy nie poznali…
Przeczytaj również: Rzeki Londynu – recenzja
Przeczytaj również: Ciężar skóry – recenzja książki/span>
Przeczytaj również: Konsul – recenzja książki. Stanisław Dąbrowa-Laskowski wspomnienia ze służby
Przeczytaj również: Jadwiga Smosarska – najjaśniejsza z gwiazd międzywojnia
Przeczytaj również: Fallout, Fallout nigdy się nie zmienia – recenzja serialu Fallout Amazon Prime