Być albo nie być artystą – kto artystą jest, a kto nie?

W ostatnim czasie po raz kolejny do dyskursu publicznego wrócił temat opłaty reprograficznej. O tym, że jest to istotna kwestia świadczy chociażby to, że sam redaktor Mazurek w Porannej Rozmowie RMF FM, której gościem była Ilona Łepkowska poświęcił temu tematowi ponad pięćdziesiąt minut, zamiast zwyczajowych dwudziestu kilku.

Abstrahując od kwestii samej opłaty reprograficznej, przede wszystkim w rozmowie Mazurka z Łepkowską w uszy rzuca się stale powtarzane słowo „artysta”, odmieniane przez wszystkie przypadki. Warto zatem zastanowić się, ilu tak naprawdę artystów jest, kogo za artystę się uznaje, a kogo nie, czyli przedstawiciele, których zawodów de iure przyczyniają się do rozwoju szeroko rozumianej kultury. Dodatkowo dla zaspokojenia ciekawości przytoczę również medianę zarobków w różnych branżach kulturalnych.

Tego karkołomnego wyczynu, policzenia artystów w Polsce podjęła się grupa badawcza pod kierownictwem Doroty Ilczuk, a wnioski z badania opublikowane zostały w formie raportu Policzone i policzeni! Artyści i artystki w Polsce [1]. Pośród branż objętych badaniem były: film, literatura, muzyka, sztuki wizualne, taniec, teatr oraz twórczość ludowa. Założono, że liczyć będą się wyłącznie osoby, których zyski z pracy twórczej są istotną składową budżetu domowego. Warto wspomnieć, że na początku przyjęto kryterium 50% dochodów z pracy twórczej (30% dla literatów), które okazało się być zbyt wykluczającym! Badanie liczebności oparto na integracji istniejących baz danych oraz ankiecie internetowej [2]. Ostatecznie i definitywnie określono, rozszerzając w trakcie badań listę zawodów i branż, że na rok 2018 artystów było 59970 osób, w tym 19100 muzyków, 12500 architektów, 12005 artystów sztuk wizualnych, 5750 ludzi teatru, 3580 z branży filmowej, 2830 literatów, 2380 osób związanych z tańcem, 1475 twórców sztuki ludowej, a w końcu 350 osób, działających interdyscyplinarnie. Średnia wieku respondenta wyniosła 43 lata, a pośród respondentów 53% stanowili mężczyźni, a 47% kobiety. Największa dysproporcja z przewagą kobiet występują w branży tanecznej (123 kobiety, 40 mężczyzn), zaś na korzyść mężczyzn w filmie (301 kobiet, 531 mężczyzn) i muzyce (432 kobiety, 878 mężczyźni). Co do zarobków, mediana (czyli wartość środkowa) wyniosła 3000 złotych brutto. Najwięcej zarabia się w filmie – 4396 złotych brutto (mediana), najmniej zaś w branży tanecznej (2198 złotych brutto) i sztukach wizualnych (2637 złotych brutto), a szczególnie źle opłacani są twórcy ludowi (1287 złotych brutto). Dominującą formą zatrudnienia jest zaś umowa o dzieło. W podsumowaniu zespół badawczy stwierdza, że pomimo szacunkowej liczby artystów na ok. 60 tysięcy osób, wydaje się, że artystów jest nawet 2,5 razy więcej, co jest efektem tzw. zjawiska wielozadaniowości.

Artysta – kto to?

Badanie wskazało także, że do „artystów” zaliczono również przedstawicieli zawodów, którzy artystami się nie czują, a określają siebie bądź to jako twórców, bądź też jako wykonawców. Widoczne jest to przede wszystkim u kuratorów, pośród których:

• 10% uznało się za artystów,
• tłumaczy – 10,5%,
• projektantów graficznych – 18%,
• operatorów dźwięku – 22%,
• scenarzystów – 23%
• czy architektów – 35%.

Kwestia zdefiniowania artysty jest obecnie kwestią palącą, zważywszy na fakt, że 3 maja br. ukazał się projekt ustawy o uprawnieniach artysty zawodowego. Ustawodawcy w rozporządzeniu do projektu ustawy wyróżnili 89 różnych zawodów. Oprócz jasnych wyborów, takich jak artysta sztuk wizualnych, artysta malarz, artysta rzeźbiarz, znalazły swoje miejsce na tej liście zawody mniej oczywiste, jak DJ, grafik komputerowy, organista kościelny czy kowal artystyczny. Dlaczego tak istotne jest stworzenie listy artystów zawodowych oraz stosownej ustawy dla nich? Przede wszystkim dlatego, że rząd wprowadzając program „Mały ZUS Plus” wykluczył właśnie twórców, artystów czy osoby, wykonujące wolny zawód, jako główny powód podając, że 85% freelancerów traktuje swoją pracę, jako pracę dodatkową [3]. Nawiasem mówiąc do twórców zalicza się też informatyków, co bezpośrednio wynika z prawnej definicji „utworu”. Zatem nie jest tak, że próba zdefiniowania artysty jest sprawą wyłącznie artystów czy branży kulturalnej.

Trudno jednoznacznie definiować, kto artystą jest, a kto nie jest. W projekcie Ustawy o uprawnieniach artysty zawodowego przyjmuje się, że artystą zawodowym „jest osoba wykonująca zawód artystyczny z potwierdzonymi uprawnieniami” [4] . Ja, osobiście będąc magistrem sztuki – artystą malarzem obecnie znalazłem się w obrębie prawnej definicji. Niemniej, od pewnego czasu, jeszcze na studiach poddawałem wielokrotnie w wątpliwość własną definicję artysty. Początkowo uznawałem, że nazwę się artystą, kiedy sprzedam jakieś dzieło. Później, po zrealizowaniu tego celu uznałem, że nazwę się artystą, kiedy zorganizuję wystawę indywidualną. Następnie, znowu przesunąłem tę definicję, uznając, że artystą to ja będę, kiedy moja praca znajdzie się na wystawie w muzeum. Ostatecznie, tak też się stało (chociaż była to wystawa pokonkursowa, ale jednak w murach gmachu głównego Muzeum Narodowego w Krakowie), a ja wciąż miałem trudności z określaniem siebie w ten sposób. W końcu zaś, przesunąłem tę definicję na tyle daleko, że tylko z perspektywy całego życia będę w stanie ocenić, czy artystą byłem czy jednak nie byłem, uznając, że artyści to, co do zasady, osoby twórcze, które charakteryzuje szereg różnych postaw i myśli oraz sposób, w jaki je wyrażają, poddają w wątpliwość i bronią.

Kuba Maciejczyk – praktykujący artysta-malarz. Dyplom obronił w 2020 roku w pracowni prof. Romulada Oramusa na Wydziale Sztuki Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie. Obecnie najbardziej zajmuje go komentowanie zjawisk społecznych w formie działań malarsko-tekstowych. Z drugiej strony, w swoich działaniach malarskich nie ustaje w poszukiwaniach elementu metafizycznego, co znalazło swoje potwierdzenie w zrealizowanym dyplomowym cyklu “Ikonostas w ujęciu abstrakcji geometrycznej”.

1. Ilczuk D., Gruszka-Dobrzyńska E., Socha Z., Hazanowicz W., Policzone i policzeni! Artyści i artystki w Polsce., Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2020
2. lczuk D., Gruszka-Dobrzyńska E., Socha Z., Hazanowicz W., Policzone i policzeni! Artyści i artystki w Polsce., Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2020, s.16
3. https://ksiegowosc.infor.pl/zus-kadry/skladki/3608766,Maly-ZUS-Plus-nie-dotyczy-freelancerow-tworcow-artystow-wykonujacych-wolny-zawod.html
4. Projekt Ustawy o uprawnieniach artysty zawodowego z dnia 3 maja 2021 r., art. 2 ust. 1

Przeczytaj: Jak to się robi w Azji, czyli walentynki w stylu dalekowschodnim
Przeczytaj: Sanah – Irenka
Przeczytaj: Przeminęły z Oscarami?