Kolędy w polskiej kulturze

Kolędy co roku towarzyszą nam przy świątecznym stole. Prawie każdy zna je na pamięć i ochoczo śpiewa je podczas rodzinnego kolędowania – są niezbędną częścią bożonarodzeniowej tradycji. W czasie przedświątecznych przygotowań warto pochylić się nad ich historią oraz znaczeniem dla rodzimej kultury.

Znaczenie słowa „kolęda”

Wyraz kolęda ma swoje korzenie w tradycji starożytnego Rzymu. Łacińskie słowo calendae określało pierwszy dzień każdego miesiąca. Wiązało się to z hucznym świętowaniem, a w szczególności tak zwane calendae Ianuariae, będące pierwszym dniem roku kalendarzowego. Obchody tego święta łączyły się ze składaniem sobie życzeń oraz dawanie podarunków. Około VI-VII wieku rzymskie tradycje świętowania Nowego Roku zaczęły przenikać do kultury słowiańskiej.

Początek kolędowych tradycji

Najstarszą, znaną polską kolędą jest Zdrów bądź, królu anielski. Powstała ona około 1424 roku, a jej autorstwo przypisywane jest niejakiemu Janowi Szczeknie, członkowi zakonu cystersów i spowiednikowi królowej Jadwigi. Oryginalny tekst nie posiada zapisu nutowego. Prawdopodobnie słowa pieśni zostały przetłumaczone z języka czeskiego. Podobnie było w przypadku innych, znanych kolęd z XV wieku: Stałać się rzecz wielmi dziwna oraz Chrystus się nam narodził.

W czasach renesansu na ziemiach polskich nastąpiło rozpowszechnienie śpiewów kościelnych w językach narodowych. Rezultatem tego było powstanie dużej ilości nowych pieśni, w języku polskim. Przyjmuje się, że z tego okresu pochodzi około 100 różnych kompozycji kolędowych. Niewiele z nich zachowało się do czasów współczesnych – wśród nich wymienić takie kompozycje, jak Kiedy król Herod królował oraz Anioł pasterzom mówił.

Czasy świetności

Przełom XVII i XVIII wieku nazywany jest przez historyków złotym wiekiem w dziejach kolędy polskiej. Wtedy to właśnie powstały pieśni W żłobie leży, napisana przez słynnego kaznodzieję, księdza Piotra Skargę, czy Lulajże, Jezuniu, anonimowego autorstwa. Ciekawym zabiegiem w obydwu kompozycjach jest zastosowanie rytmów pochodzących z tańców narodowych – w pierwszym z wymienionych dzieł jest to polonez, natomiast w drugim kujawiak.

Z epoki klasycyzmu pochodzi jedna z najpiękniejszych i najbardziej znanych kolęd polskich – Bóg się rodzi, znana także pod nazwą Pieśń o Narodzeniu Pańskim. Jej autorem jest Franciszek Karpiński. Tekst, opublikowany około 1780 roku, na przestrzeni lat, śpiewany był na wiele różnych melodii. Współczesna wersja posiada polonezową rytmikę, a jej dokładne pochodzenie nie jest znane. Ze względu na ogromną popularność kolędy i szybkie jej rozprzestrzenienie się na terenach Rzeczpospolitej, kolęda znana była w rozmaitych wariantach melodycznych.

Okres romantyzmu również wzbogacił polską tradycje kolędniczą. Z tego czasu pochodzą między innymi takie pieśni, jak Mizerna, cicha, autorstwa Teofila Lenartowicza, czy Mędrcy świata, monarchowie, do słów Stefana Bortkiewicza. W pierwszych dekadach XX wieku, w czasach zaborów, a następnie wojen, popularnym zabiegiem było dopisywanie do znanych już kolęd, zwrotek o patriotycznym wydźwięku. Miało to ogromne znaczenie dla kultywowania rodzimej tradycji, jak i budowania tożsamości narodowej.

Próby usystematyzowania

W połowie XIX wieku, a dokładnie w roku 1843, ksiądz Michał Mioduszewski wydał zbiór pod tytułem Pastorałki i kolędy z melodiami, czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane. Pozwoliło to na ujednolicenie repertuaru kolęd wykonywanych w okresie bożonarodzeniowym. Śpiewnik liczy blisko 300 stron i jest niezwykle istotnym źródłem, pozwalającym na kultywowanie staropolskich tradycji kolędniczych. W zbiorze zawarte są kompozycje znane po dziś dzień, między innymi: Ach ubogi żłobie, Gdy się Chrystus rodzi, Gdy śliczna Panna, Gore gwiazda Jezusowi, czy Hej w dzień narodzenia Syna jedynego.

Innym ważnym źródłem, zawierającym tradycyjne polskie kolędy, był śpiewnik księdza Jana Siedleckiego – Śpiewniczek zawierający pieśni kościelne dla użytku młodzieży szkolnej, po raz pierwszy wydany w 1876 roku. Znajdowały się w nim pieśni na wszystkie okresy liturgiczne – 14 z nich przeznaczonych było na Boże Narodzenie. Śpiewnik przez lata był wielokrotnie rewidowany i zmieniany. Jego najnowsza wersja, wydanie czterdzieste pierwsze, pochodzi z 2015 roku i została oficjalnie uznana za ogólnopolski śpiewnik liturgiczny.

Kolędy we współczesności

Współcześnie kolędy są obecne w praktyce wykonawczej podczas okresu bożonarodzeniowego, szczególnie w kościołach oraz w domowym muzykowaniu. Mają zastosowanie także podczas widowisk o tematyce Narodzenia Pańskiego, zwanych powszechnie jasełkami. Pomimo dużej ilości tradycyjnych kolęd wciąż powstają nowe utwory świąteczne ubogacające polską kulturę. O ogromnej popularności tego gatunku świadczy spora ilość corocznych festiwali kolędowych, odbywających się na terenie całego kraju. Wśród nich można wymienić: Międzynarodowy Festiwal Kolęd i Pastorałek im. Ks. Kazimierza Szwarlika w Będzinie, Krakowski Festiwal Pieśni Adwentowych i Bożonarodzeniowych, Konkurs Kolęd Polskich i Pastorałek “Hej kolęda, kolęda”, czy Rzeszowski Festiwal Kolęd i Pastorałek.

Artykuł: Dominika Winnicka

*Kolędnicy Garwoli 1936 rok – Młodzi kolędnicy z Garwolina; źródło: NAC (domena publiczna)

Przeczytaj: 195. rocznica śmierci Franciszka Karpińskiego (1741-1825)
Przeczytaj: Kolędowanie – niezwykły ludowy teatr
Przeczytaj: Wczesny romantyzm kultury muzycznej na ziemiach polskich
Przeczytaj: Piosenki świąteczne – ciekawostki, największe świąteczne hity i ich sekrety