Przywdziej rzeżuchę! – Teresa Murak i sztuka ziemi

Teresa Murak wkroczyła na polską scenę artystyczną lat 70. XX wieku z powściągliwym rozmachem i od razu przyciągnęła uwagę. „Powściągliwy rozmach” – jakkolwiek to sformułowanie jest oksymoronem, w tym przypadku idealnie oddaje nowatorskość, wielowymiarowość, głębię oraz elegancję tej sztuki.

Sztuka w kontekście natury, natura w kontekście sztuki

Teresa Murak (ur. 5 lipca 1949 r.) to polska rzeźbiarka, performerka, twórczyni instalacji i akcji. Artystka jako pierwsza i jedna z niewielu w Polsce (niektórzy krytycy uważają, że jako jedyna) zajęła się sztuką ziemi (land art.) czyli działaniami, których główny kontekst tworzy środowisko naturalne jego różne aspekty oraz procesy w nim zachodzące. Efemeryczne działania performatywne Teresy Murak skupiają się na eksplorowaniu i afirmowaniu więzi człowieka z naturą – wzajemnych współzależności, responsywności i komunikacji.

Najczęściej wykorzystywane przez Teresę Murak tworzywa to rzeżucha (która stała się najczęściej kojarzonym z tą artystką materiałem), ziemia, ziarna, trawa, kurz ale także papier, węgiel, naturalne tkaniny czy zużyte ścierki. Każda jej praca przeniknięta jest czułością, miłością i troską o tworzywo, artystka podchodzi do niego z mądrością, wrażliwą przenikliwością i głęboką świadomością obcowania z nim w czasie teraźniejszym. Drugim niezmiernie ważnym „tworzywem” w działaniach Murak jest kontakt z innymi ludźmi, współdziałanie z nimi, jak np. przy wielkanocnych dywanach czy pracy „Jestem” stworzonej we współpracy z górnikami z kopalni „Halemba”.

Takie działania mają na celu podkreślenie kontekstualności ludzkiego istnienia, które z jednej strony może oznaczać więź z Innym i z naturą, ale także może wskazywać na problem odosobnienia. Taką pracą okazał się pierwszy performans Murak w roku 1974, kiedy to jeszcze jako studentka warszawskiego ASP udała się na spacer ulicami stolicy w sukni porośniętej rzeżuchą. Akcja okazała się sensacją, nie tylko ze względu na nowatorskość, ale też na reakcje otoczenia – jak sama artystka wspomina, czuła się całkowicie wyobcowana, nikt z przechodniów się z nią nie utożsamił, a jedynym, co uchroniło ją przed poczuciem całkowitej izolacji w tłumie było przypadkowe spotkanie z Tadeuszem Nalepą.

Rzeżucho, rośnij

Na pierwszy plan w twórczości artystki wysuwają się tworzone od lat 70. ubiegłego wieku „Zasiewy”. Dziełem z tej serii pt. „Pierwszy Zasiew” Murak rozpoczęła samodzielną karierę artystyczną w 1972 roku, kiedy to wysiała rzeżuchą podłogę w warszawskiej pracowni Dziekanka, gdzie w tamtym okresie mieszkała. Do tej grupy zaliczają się m.in. „Lady’s Smock” (płaszcz wysiany rzeżuchą) czy praca pt. „Forma”, czyli bawełniana rękawiczka zasiana rzeżuchą i utrwalona w przezroczystej żywicy poliestrowej.

„Zasiewami” są również wielkanocne rzeżuchowe dywany. Pierwszy z nich Murak zrealizowała w 1974 roku we wspólnotowym działaniu wraz z mieszkańcami Kiełczewic, swojej rodzinnej wsi w miejscowym kościele pw. św. Jana. Dywan wysiany ziarnami rzeżuchy, został rozłożony u podnóża wzgórza kościelnego, poprzez schody i plac prowadzące do świątyni, przez całe wnętrze, aż do ołtarza. Następnie odbyło się nabożeństwo wielkopostne z ogniem i wodą. W kolejnych latach mieszkańcy Kiełczewic rokrocznie realizowali dywanową instalację na własną rękę, co urosło do rangi pewnego rodzaju rytuału i obrosło (nomen omen) pewnego rodzaju legendą do tego stopnia, że w roku 2001 powstało jednocześnie pięć dywanów wielkanocnych: w Gdańsku, Lublinie, Kiełczewicach, w Schevenhutte w Niemczech i w Mińsku na Białorusi. Gdański dywan miał długość 80 metrów, do jego zasiania zużyto 35 kilogramów ziaren rzeżuchy, a rosnął przez kilka dni.

Twórcze moce natury i sztuki

Murak otwiera się na przyrodę w swoich pracach i pozwala jej poniekąd decydować o ostatecznym ich wyglądzie. Dzięki temu jej prace mają charakter podwójnie performatywny – z jednej strony performansu dokonuje sama artystka, z drugiej wiecznie żywa i działająca natura, np. wzrastająca rzeżucha czy kiełkujące ziarna innych roślin. W twórczości Teresy Murak znajdują się również prace, których performatywność i/lub końcowy efekt wizualny uwarunkowane są wyłącznie (lub prawie wyłącznie) przez działania różnorakich sił natury. Co więcej, wzrastające pędy, zmieniające się kiełki, nieustanna praca różnych mikroorganizmów czy praw fizyki sprawiają, że czasami trudno stwierdzić, czy to, co widzimy to efekt ostateczny czy może przyroda ma jeszcze w planie dołożyć coś od siebie, jak chociażby w działaniach z Ubbeboda czy Lillehammer.

Człowiek w kontekście sztuki, człowiek w kontekście natury

Jakkolwiek prace Teresy Murak są awangardowe – początkowy etap jej twórczości w latach 70. zbiega się z rozkwitem poszukiwań neoawangardowych w polskiej sztuce i do końca wspomnianej dekady Murak współtworzyła ten nurt – to tym, co zdecydowanie uderza w pracach artystki jest ich prostota, pozorne niewyszukanie oraz głęboka refleksyjność. Teresa Murak odnosi się w swoich działaniach i kreacjach do tego, co najbliższe człowiekowi i jego istnieniu: natury, cielesności, pracy, ziemi, upływu czasu. W swej efemeryczności, kruchości i ciszy prace te jednocześnie wydają się być nadzwyczajnie stałe i milcząco krzyczące do odbiorcy o jego obecności w świecie tu i teraz.

Artystka jest osobą wierzącą i nie ukrywa, że transcendencja ma w jej pracach ogromne znaczenie. Poza motywami chrześcijańskimi, twórczyni nawiązuje także do elementów związanych z kulturą krajów Dalekiego Wschodu, np. taoizmu. Chrześcijańskie zakorzenienie działań Teresy Murak w żaden sposób nie umniejsza uniwersalności konwersacji, którą jej dzieła nawiązują z odbiorcami przez traktowanie o wspomnianych wcześniej kwestiach rudymentarnych dla ludzkiego bycia w świecie bez względu na wyznanie lub jego brak czy światopogląd. Ze względu na tę podstawowość i uniwersalność, twórczość Murak dotyka wymiaru jednostkowego każdego z ludzkich istnień, ocierając się zarówno o jego pierwiastek zmysłowy, konkretny, jak i duchowy. Ze względu na esencjalny charakter swojej twórczości oraz podejmowanie w niej kwestii płci i cielesności, Murak bywa przez krytykę zaliczana do grona artystek feministycznych, od czego jednak zdecydowanie się odcina.

Trwanie (w) twórczości Teresy Murak

Teresa Murak bardzo chętnie trzyma się raz podjętych w swojej twórczości wątków, wraca do nich, by móc je dogłębnie eksplorować w różnych kontekstach, także łącząc je ze sobą na różne sposoby tak, jak jej podpowiada jej artystyczna intuicja oraz wyjątkowa wrażliwość. Artystka ma na koncie obecnie kilkadziesiąt wystaw indywidualnych i zbiorowych w Polsce i na świecie. W 2005 roku otrzymała nagrodę im. Katarzyny Kobro, a w 2015 roku Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. Spora część jej prac została zdygitalizowana i można je obejrzeć w wolnym dostępie na stronach polskich instytucji kultury będących w ich posiadaniu, np. warszawskiej Zachęty Narodowej Galerii Sztuki lub łódzkiego Muzeum Sztuki.

Katarzyna Majchrzak – studentka tekstów kultury na UJ i copywriterka. Miłośniczka mody we wszelkich jej aspektach – od kwestii estetycznych i technologicznych, przez historyczne i geograficzne, aż po antropologiczne i filozoficzne. Poza tym czyta, gmera w social mediach i dogląda kwiatów.