Na czym polega fenomen Piotra Czajkowskiego?

Piotr Czajkowski to rosyjski kompozytor, którego nazwisko znane jest niemal na całym świecie. Jego kompozycje są też tłem między innymi do najsłynniejszych baletów. Dzieła Czajkowskiego uznawane są jako wybitne i są inspiracją dla wielu muzyków. Co kryje się za tak ogromnym sukcesem kompozytora? Co wpłynęło na tak bogatą i znaczącą spuściznę w dziedzinie muzyki klasycznej?

Piotr Czajkowski – wczesne lata

Piotr Iljicz Czajkowski urodził się prawdopodobnie w maju 1840 roku w rosyjskim Wotkińsku. Już od najmłodszych lat przejawiał zamiłowanie do muzyki. W wieku 4 lat podjął pierwszą próbę komponowania do piosenki, którą napisał ze swoją młodszą siostrą. Natomiast rok później rozpoczął naukę gry na fortepianie u miejscowego profesora. Wówczas po raz pierwszy poznał dzieła Fryderyka Chopina czy Friedricha Kalkbrennera.

We wczesnych latach życia Czajkowskiego dostęp do edukacji muzycznej w Rosji był ograniczony. Chłopiec zatem 1850 roku został posłany do prestiżowej Cesarskiej Szkoły Prawa dla chłopców z internatem w Sankt Petersburgu. Niedługo później muzyk stracił matkę. W ostatnich latach nauki, ojciec kompozytora pozwolił mu na kontynuację lekcji gry na fortepianie pod okiem zawodowego nauczyciela. W wieku 17 lat w Czajkowskim rozkwitło zamiłowanie do włoskiej muzyki, między innymi podziwiał włoskie kompozycje W.A.Mozarta.

Czajkowski po raz pierwszy opuścił Rosję w 1861 roku – udał się wtedy do Anglii, Francji i Niemiec. W tym samym roku też zdecydował się na dołączenie do świeżo powstałego Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego. Był jednym z pierwszych uczniów nowo otwartego Konserwatorium Petersburskiego. W tym właśnie okresie podjął decyzję, że całkowicie poświęci się muzyce i zrezygnował z urzędniczej posady w Ministerstwie Sprawiedliwości.

Rozwój kariery muzycznej Piotra Czajkowskiego

Czajkowski w Konserwatorium spędził trzy lata. Studiował tam harmonię, kontrapunkt, kompozycję i instrumentację, u takich profesorów, jak Mikołaj Zaremba i Anton Rubinstein. Jako najwcześniejsze dzieło kompozytora, skomponowane dla orkiestry na większą skalę, uznaje się uwerturę Burza z 1864 roku. Z kolei pierwszym publicznym wystąpieniem Czajkowskiego był koncert latem 1865 roku w Pawłowsku pod St. Petersburgiem. Wtedy to Charakterystycznymi Tańcami muzyka dyrygował Johann Strauss Młodszy.

Piotr Czajkowski, uwertura Burza, 1864 r.

Kompozytor ukończył studia w 1865 roku i przeniósł się do Moskwy, by wykładać teorię muzyki w Rosyjskim Towarzystwie Muzycznym (przemienionym niedługo później w Konserwatorium Moskiewskie). W roku 1866 Czajkowski skomponował swoją pierwszą symfonię Zimowe marzenia, natomiast w roku 1868 stworzył swoją pierwszą operę Wojewoda.

Piotr Czajkowski, I Symfonia g-moll Zimowe marzenia, 1866 r.

Rok 1869 zaowocował uwerturą Romeo i Julia, a dzieło wyróżniało subtelne wprowadzenie formy sonatowej, która miała obrazować szekspirowski dramatyzm sztuki. Utwór ten, jako pierwszy z kompozycji Piotra Czajkowskiego, wszedł do stałego międzynarodowego repertuaru muzyki klasycznej.

Piotr Czajkowski, uwertura Romeo i Julia, 1869 r.

Kariera Czajkowskiego w świecie muzyki klasycznej nabierała rozpędu. Kompozytor w 1871 roku w Sali Szlacheckiej w Moskwie zaprezentował I Kwartet smyczkowy, który został bardzo dobrze przyjęty. Z kolei rok później ukończył operę Opricznik, a także II Symfonię c-moll, zwaną też Małą Rosjanką. Co ciekawe, ani Opricznik, ani kolejne opery: Vakula The Smith (1874) i Cherevichki (1885) nie przekonały krytyków. Na tym etapie komponowania oper Czajkowski miał trudności z obiektywnym spojrzeniem na swoje dzieła.

Mimo to sława kompozytora zaczęła rosnąc dzięki jego twórczości instrumentalnej. Pogłos zyskał między innymi I Koncert fortepianowy b-moll, którego premiera w 1875 roku cieszyła się dużym powodzeniem. Uznanie wśród rosyjskiej audiencji zyskała również III Symfonia D-dur Czajkowskiego, skomponowana w tym samym roku.

Piotr Czajkowski – lata największej sławy

Końcem 1875 roku Czajkowski odbył bardzo inspirującą podróż po Europie. Był między innymi pod wrażeniem opery Carmen Georgesa Bizeta w Paryżu, czy cyklu Ring Richarda Wagnera w Niemczech. W 1786 roku ukończył wariację symfoniczną Francesca da Rimini, którą darzył szczególną dumą, jednak to nie ta kompozycja przyniosła Czajkowskiemu największą sławę. W 1876 roku bowiem powstała też kompozycja Jezioro Łabędzie, która była pierwszym utworem baletowym artysty.

Piotr Czajkowski, balet Jezioro Łabędzie, 1876 r.

Jezioro Łabędzie miało premierę w 1877 roku, jednak między innymi z uwagi na słabą oprawę sceniczną, widowisko nie odniosło od razu sukcesu. Ważnym wydarzeniem w życiu Czajkowskiego było poznanie zamożnej wdowy Nadieżdy von Meck. Jako wielbicielka jego pracy, była patronką muzyka przez blisko 14 lat. To wsparcie finansowe otworzyło przed kompozytorem wiele możliwości. Mógł też pozwolić sobie na zakończenie pracy w Konserwatorium w 1878 roku, by całkowicie poświęcić się swojej twórczości.

Najbardziej produktywny dla Czajkowskiego okazał się czas po wyprowadzce z Moskwy. Już początkiem 1878 roku skomponował bowiem kilka znanych utworów, jak opera Eugeniusz Oniegin, IV Symfonia f-moll czy Koncert skrzypcowy D-dur. W ciągu kolejnej dekady stworzył między innymi opery, symfonie, serenady czy uwertury.

Ostatnie lata życia i twórczości Piotra Czajkowskiego

Od 1885 roku Czajkowski mieszkał w spokojnej miejscowości pod Moskwą, gdzie tworzył według własnego rytmu dnia. W 1887 roku rozpoczął swoją pierwszą trasę koncertową jako dyrygent, odwiedzając między innymi duże europejskie stolice. Ogromny sukces sprawił, że trasę powtórzono również w roku 1889. W tym czasie też Czajkowski ukończył swój drugi balet – Śpiącą królewnę. Blisko rok później – zaledwie w 44 dni – kompozytor nakreślił operę Dama pikowa, uznawaną za jedną z jego najlepszych dzieł operowych.

Piotr Czajkowski, opera Dama pikowa, 1890 r.

Kompozytor wiosną 1891 roku udał się w podróż do Stanów Zjednoczonych, zaproszony na otwarcie Carnegie Hall w Nowym Jorku. Udzielił również bardzo udanych koncertów w Baltimore i Filadelfii. Po powrocie zaś ukończył swoje ostatnie kompozycje sceniczne, między innymi słynny balet Dziadek do orzechów z 1892 roku.

Piotr Czajkowski, balet Dziadek do orzechów, 1892 r.

W lutym 1893 roku Czajkowski rozpoczął prace nad VI Symfonią h-moll, która miała być jego największym dziełem. W tym samym roku też otrzymał doktorat honoris causa na Uniwersytecie Cambridge. Jesienią zaś kompozytor nagle zachorował i zmarł po kilku dniach, prawdopodobnie w listopadzie 1893 roku, z powodu powikłań wynikających z cholery.

Chociaż początkowo krytycy nie byli przychylni utworom Czajkowskiego, to stał się on światową ikoną muzyki klasycznej. Zaczęto dostrzegać wrażliwość i indywidualność dzieł artysty. Uznaje się go za czołowego przedstawiciela romantyzmu w rosyjskiej formie, z wpływami niemieckich, francuskich i włoskich tradycji muzycznych. Jego kompozycje wyróżnia przede wszystkim melodyjność i nowatorskie podejście do dźwięków.

Czajkowski zrewolucjonizował też dramat muzyczny, a balet połączył z muzyką symfoniczną. Jego kompozycje działają na wyobraźnię, tworząc choreografię taneczną. Dzięki temu właśnie jego dzieła zagościły na deskach światowych teatrów. Piotr Czajkowski był też inspiracją między innymi dla Sergiusza Prokofiewa czy Arama Chaczaturiana. Niezaprzeczalnie dorobek Czajkowskiego umiejscowił go na podium światowej klasy kompozytorów muzyki poważnej.

Piotr Czajkowski – Najsłynniejsze utwory:

• Balet Jezioro Łabędzie
• Balet Dziadek do orzechów
• Balet Śpiąca królewna
• Uwertura Burza
• Uwertura Romeo i Julia
• I Symfonia g-moll Zimowe marzenia
• Opera Eugeniusz Oniegin
• Opera Dama pikowa

Recenzja: Rubina Khachatryan 

Przeczytaj: Franz Joseph Haydn – wybitny austriacki przedstawiciel klasycyzmu
Przeczytaj: Wczesny romantyzm kultury muzycznej na ziemiach polskich
Przeczytaj: Fryderyk Chopin – burzliwe życie wybitnego kompozytora